Eyranda Islamı Inkılabıñ yıl dönümi we Türkmenler
Şu yılıñ 11-nci fevralında Eyranda patışalık rejimiñ agdarılmagından dogrı 44 yıl doldı. 1979-ncı yılıñ 11-nci fevralında bir yıldan uzaga çeken köçe yörişleri we partizanlık urşlardan soñ, Muhammetreza şah edil atası Irza yalı yurtdan gaçıp atmaga mecbur boldı.
Pählevi rejimiñ 57 yıllap höküm süren yıllarında, beyleki halkara garanıñda, bu yurtda yaşayan 3 million töweregi türkmenlere birnäçe esse sütem edilendigi aydılyar. Türkmenler tarapından neşir bolan dürli kitapdır, gazet jurnallarında gelmişek feodallar tarapından olarıñ ekerançılık yerleriniñ basılıp alnandıgı, yer-yurt atlarınıñ parslaşdırılmagı, türkmenleriñ milli kimliklerini yok etmäge sıynanşılandıgı, olara öz ene dillerinde hatlı-sowatlı bolmaga rugsat berilmändigi belli delliler bilen subut edilipdir. Mısal üçin 1980-nci yılda Türkmenler tarapından çap bolan ”Türkmenleriñ yaşayışı we göreşleri” atlı kıtapda, şeyle-de ”Türkmensähranıñ habarnaması” gazetinde bu dogruda köp maglumat berilipdir.
Monarkiya düzgünden dıynamak üçin Türkmenler bütin Eyranlılar bir hatarda azatediş hereketlere gatnaşdılar. Mekdep mugallımlları we okucılar, rejimi protest edip, okuw gitmekden saklandılar. Soñra dayhanlar, yerlerini basıbalçılardan gaytarıp aldılar we öz hereketlerini guramaçılıklı alıp barmak maksadı bilen ”Şuralar merkezini” döretdiler. Munuñ yanı bilen studentler we mugallımlardır, şäherdäki intellegentler ”sıyası we medeni ocak” atlı bir guramanı esaslandırdılar. Bu merkeziñ baş aladasında yitip baryan medeniyeti diretletmekden ıbratdı. Şol esasda, türkmen dilinde sapak beryän kursları yola goydular, gadımı däp-dessurları, aydım-sazları gayta yola goymak üçin floklor merkezini döretdiler. Şeylelik bilen 1979-ncı yılda patışalık rejimi agdarılnadan tä bir yıl çemesi, bütin Türkmensährada Medeni we Sıyası hem-de Şuralarıñ merkezi karargähiniñ tagallası neticesinde alnıp barılan işler bilen bütin Sährada türkmen däp-dessurlarını gaytarıp getirmekde deñi-tayı görülmedik tagallar edildi. ”Okuw gerek, hat gerek Türkmençe mekdep gerek” diyen şıgar Türkmensäranıñ dört küncünde yañlanyardı.
Türkmenleriñ beyle hereketlerini görüp bilmedik fanatik, aşırı dindarlarıñ gahar-gazabınıñ möwcemegine alıp gelip, 1980-nci yılıñ 16-nci fevralında Türkmensähra goşun sürmek bilen yokarda agzalan yeñişler bir-bir ayak astına alındı we Türkmensähra yene patışalık rejimi yalı, merkezden iberilen adamlar tarapından dolandırlıp başlandı we bu prosses şu güne çenli dowam edip gelyär.
Türkmensähra bu gün
Hazar deñziniñ yakasından ta, Bäherdeniñ mañlayına çenli uzanan Türkmensähra çäginde millionlarça Türkmen yaşyar. Türkmensähra, Eyranıñ ıktasıdiyetinde ulı rol oynayar, Säradan önyän pagta, arpa-bugday, madalarçılık gelyän gazançlar, Hazardan öndürilyän işbil we ondan gelyän gızıl pul, valyuta bularıñ diñe barmak basıp sanarlarına mısallardır, yöne gıynansagam bu baylıkları öndüryän eyelerine ondan gerekli pay berilenok. Mısal üçin Hazar yakasında oturyan Türkmenler işsizlikden kösenyärkäler, olarıñ deñizde awçılık etmekleri gadagan edilip, diñe hökümetiñ şiylat diyen balıkçılık edarasına işlemäge rugsat berilyär, ondan gazanılyan gazanç bolsa örän ucıypsız. Şoña görä, balıkçılar, balıgı gaçak yoldan awlamaga mecbur bolyarlar we yılda diyen yalı 5–6 yigit şiylatıñ garawullarınıñ oklarına gurban bolyar.
Eyran rejimi yurtda näçe million Türkmeniñ bardıgını belli edilmän gelyär. 1993-nci yılda Aşgabada baran Eyranıñ şol wagtkı presidenti H.Refsancıdan bir Türkıyeli jurnalisti, Eyranda näçe million türkmen yaşayar diyp, beren soragına, yekece söz bilen: ”bilemok” diyp, cogap beripdi. Patışalık döwründe Türkmenler, iki welayatıñ arasınd bölnüp yaşyardılar, bu sıyasat häzirem şeyle. Birnäçe yıl mundan ozal Eyranda täze administratsiya düzedışler girizilende, türkmenleriñ öz atlarına bir welayat döredilmän, yerine Gülüstan diyen welayat esaslandırıldı we onuñ merkezini bolsa türkmenleriñ ulı şäheri bolan kümmetgawuzdan kiçi bolan Gürgeni bellediler. Muña türkmenleriñ arasında nägilelik dördi.
Eyranda dogluş şıhadatnama ya-da secilde, adamlarıñ milleti yazılman, olarıñ hemmesine ”Eyranlı” diyp bellik edyärler. Häzir Türkmenleriñ esası problemalarınıñ birisine öwürlen meseläniñ birisi, olara öz çagalarına Türkmençe at goymagıñ gadagan edilmegidir. Eyran resmileri, Türkmenlere arap-pars at dagmaga mecbur edyär diyp, türkmenler tarapından hem yurduñ içinde hem-de daşında neşir bolyan gazet-jurnallarda nıgtalyar. Şoña görä Türkmensähralı balalarıñ iki adı bolyar, birisi, ene-atalarınıñ söyüp dakyan adı, beylekisi bolsa, hökümet tarapından mecbur edilip berilyän atdır.
Ikdısadı, moral ve ruhı taydan berk zarbalara duçar bolan käbir Türkmenler çaranı öz canlarına kast etmekde göryärler, meselem Gürgende çap bolyan “Gülşen mehr” gazetiniñ bir sanında acı habar çap edilipdir. Onda edil bir ayıñ içinde yedi sanı türkmen gelin-gıyzıñ öz canına kasat edip, üstlerine benzin guyup,özlerini ot berendigini yazdı. Muña bolsa häzir Sährada has yoñ bolup yayran neşe belasınıñ sebäp bolandıgı görkezilipdir. Munuñ üstesine olarıñ köne däp-dessurlara görä öz söygülilerine barıp bilmän şeyle çıkgınsız yagdaya düşyändigi-de yazılıpdır.
Eyranda Türkmen ayal-gıyzlarıñ arasında sowatsız köp, bu mesele, olarıñ öz hak-hukuklarını gazanmak ugrundakı göreşde böwet döretyär. Mısal üçin Eyrandakı maşgala kanunı esasında, erkekler, islän mahalı ayalları boşap bilyärler we çagaları-da öz hemayatına alyarlar, tersine ayllar ärleriniñ razıçılıgı bolmazdan ayrılşıp bilmeyärler ya-da çagalarını öz hemayatına alıp bilmeyärler. Şeyle-de ayallarınıñ üştüne başga ayal getirmegine, ayallar böwet bolup bilemyärler. Sebäbi olarıñ hukugı kanunda kesgitlenyär. Muña garşı Eyranlı ayalalrıñ göreşlerine gıynansagam biziñ türkmen ayallarımız aktiv gatanaşıp bilmeyärler. Türkmen ayal-gızlarınıñ sowatsızlıgı olarıñ çaga terbiyesine-de oñaysız täsirini yetirip gelyändigi-de başga bir problem.
Häzir universitetlerde okayan Türkmenleriñ sanı näçe esse artdı. olarıñ doktor, engineer, universitet mugallımı bolanları az däl, bu bolsa bu halkıñ ukıybınıñ yokarıdıgını görkezyär.
1991-nci yılda Türkmenistan öz garaşsızlıgını car edenden soñra, indi Türkmensähralı Türkmenler özlerine arka tapdılar diyp, Türkmensähralı türkmenleriñ arasında umıyt-arzuwlar döredi. Yöne gıynansagam yılba-yıldan bu arzular puça çıkıp, olarıñ eden tamaları boşa çıkdı. Eyran, Türkmenistaniñ dürli şäherlerinde pars dilinde mekdepleri açyar, näme üçin Türkmenistan biziñ yaşyan yerlerimizde, ene dilimizde sapak beryän mekdepleri yola goymayar diyip, Eyranda yaşayan türkmenler aydyarlar. Mekdeb-ä beylede durdun, hatta türkmen gazetini satyan kiosk yok, emma edil Aşgabadıñ göbeginde ”Al-Huda” adında dini kipları satyan Eyranlılarıñ kitap magazını bar diyp, zeyrenip, käte-käte bize yazyarlar.
Häzir Eyranıñ hemme yerinde boluşı yalı, Türkmensährasınd-da ösüş-özgerişler bar güyci bilen dowam edyär. Bu toprakda yaşayan millionlarça ildeşlerimiz-de bu ugurda öz ukıybını görkezip, mınasıp bolan orunlarını eyeläp biler diyen arzuwlar bilen sözümizi cemleyäris.
ARNE GOLI
Türkmenı öwreniş Merkeziniň Müdüri
12.fewral 2024
Baş surat: oka düzülip gynag astynda terror edilen Türkmenleriň milli liderleri: Tumaç-Magtym-Wahedi we Jürjani
