بای هم قادیمی مدنییتیمیز؛ تورکمن ایلی اوتپارازلئق هم زردشت نگ مکانی

غادئمئ آدامزات سیویلیزاسییاسئ‌نئنگ/مدنییتی‌نینگ دؤران یری حؤکمۆنده مصر، مزوپوتامییا/بین النهرین، چین، حیندیستان بللی بولسا، اوُلارئنگ حاتارئنا تورکمنیستان حم غوشولیار.

(تورکمنیستان، زردشت نگ آصلی مکانی دئر[1])

اسلامدان ایرکی دؤورلرده تۆرکمنلر آرادان چئقان دوغان-غارئنداشلارئنئ یؤریته دأپ-دسسور بیلن، باشلارئنی غایراق (غارانگقئلئق طاراپئ سیمبولئ حؤکمۆنده)،  اؤز یاشان یرلری‌نینگ غولایئنداقئ غونامچئلئقدا، مرحوملارئنگ کأبیر شاخصی زاتلارئ بیلن  جایلاپدئرلار. بو دأپ میلاددان اؤنگ II-III  مۆنگ‌یئللئقلارئنگ سپگیدیندن بأری ساقلانئپ غالئپدئر. بالقان داغلارئندا، حازار یاقاسئندا و مارئ‌دا  (مارگیانا، مارغوشدا) أگیرت اولئ عباداتحانالارئنگ بولماغئ، حالقئنگ آنگ-دۆشۆنجه‌لری‌نینگ غارایئشلارئ‌نئنگ، ائرئم-ائنانچلارئ‌نئنگ، داپ-دسسورلارئ‌نئنگ یوقارئ درجه‌ده بولاندئغئنا شایاتلئق ادیار. شولار یالئ عباداتحانالارئنگ بیری غونگور دپه‌داکی کؤشگه، یآناشئق سالنان بنادئر. عباداتحانانئنگ مرکزی بؤلِگی ایچکی حوولودان عبارات بولوپ، اوُنونگ بیر بؤلِگینده دینی دأپ-دسسورلارئ برجای ادیلیأن جای، بئیه‌لکی بؤلگینده حوجالئق جایلارئ بولوپدئر. عباداتحاناداقئ اوُجاقلار، کۆل دؤکۆلیأن یؤریته کرپیچدن سالنان غوتولار، بو یرده اوُت عباداتحاناسئ‌نئنگ (آتشکده‌نینگ) بولاندئغئنا گۆوا گچیار. اوُت عباداتحاناسئ‌نئنگ غورلوشئغئ و ایچکی غالا اؤزۆنینگ آیراتئنلئغئ بیلن تاپاووتلانئپدئر.

مرحومی جایلاماق دأپلری‌ کؤپ گؤرنۆشی بولوپدئر. کؤپلنچ حالاتدا، مرحوملارئ غاپداللایئن یاتئرئپ، اللری، آیاقلارئ اپیلن، کله‌لری دمیرغازئغا غویلان [2]گؤرنۆشینده جایلاپدئرلار. بآی آداملارئ اۆستی گۆبرچکلی کرپیچدن سالنان گؤنۆبورچلئ غازئلان مازاردا جایلاپدئرلار. جسدلری اوللاقان غاپلارا (قوتولارا) سالنئپ جایلانئپدئر. مرحومئ جایلاماغئنگ شئیله گؤرنۆشی ایرکی دؤورلردن بأری تۆرکمنیستانئنگ دۆرلی کۆنجکلرینده دأپ بولوپ گلیپدیر.

اوُلنلر بیلن بیله لیکده غاپ-غاچلار، شخصئ شای-سپلری، اییر-ایچر یالئ زاتلار هم غویلوپدئر.  آرخئولوگلار کرپیچدن یاسالان جایلاردا مرحوملارئنگ یانئندا حایوانلارئنگ هم جایلانان مازارلارا دوش گلیپدیرلر. اوُل یرده غوزئ‌نئنگ جایلاناندئغئ آنئقلاندئ. غونگوردپه غونامچئلئغئ‌نئنگ گۆنورتا تاراپئندا تأسین مازارئنگ اۆستۆندن بارئلدئ. آداملارئنگ جایلانان غادئمئ مازارلارئ‌نئنگ آراسئندا تایچاناغئنگ (آت) مازارئ یۆزه چئقارئلدئ. اوُل حأضیرکی غاتلاقدان بیر متردن سأحِل غووراق چونگلوقدا ادیل آداملارئنگ جایلانئلئشئ یالئ ساغ اگنینه یاتئرئلئپ، باشوجئ دمیرغازئغا تاراپ گؤنۆکدیریلیپ جایلانئپدئر[3]. تایچاناغئنگ غوبورئ بۆتین یاقئن و گۆندوغار سبیتلرده اینگ غادئمئ غوبوردئر. بو بولسا حأضیرکی آرحئولوگییا عئلمئندا اؤران تاسین آچئشدئر. اوُت‌پارازلارئنگ موقاددس “اوستا” (Awesta) کتابئ پاتئشالارا و غاحرئمانلارا غوربان ادیلیان ماللارئنگ ایچینده آتئنگ باردئغئنا شایاتلئق ادیأر. غونگوردپه‌داقی غوبورلاردان هم تایچاناغئنگ سۆنگکلری‌نینگ تاپئلماغئ تۆرکمن ایلینده آتئ أهلی لشدیرمگینگ (اکده لشدیرمگینگ) اؤران ایرکی دؤوره دگیشلیدیگینه گۆوا گچیان بولسا، ایکینجیدن آتا بولان حورمات بئیله‌کی ماللارا غارانگدا حاص یوقارئ بولاندئغئنئ آنگلادیار.

تازه آرحئولوگیک آچئشلار، عالئملارئنگ اوُت پارازلئق دینی‌نینگ دؤران یری‌نینگ مارگیانادئغئ(ماری) باراداقئ پیکیرلرینی دولئ تاصصئقلایار[4]. بیزینگ اییامئمئزدان اؤنگقی II مۆنگیئللئقدا مارئ یوقارئ درجه‌ده اؤسن دؤولت بولوپدئر. ماددی اؤسوش(اقتصاد) بیلن اوغورداش بو یرده مدنییت، سونغات، دینی دأپ-دسسورلار حم اؤسۆپدیر. بو دؤوۆرده آداملار اوُت‌پارازچئلئق دینینه اویوپدئرلار. اوُنئ اساسلاندئرئجئ زاراتوشترا[5] (زردشت) بولوپدئر. اوُنونگ یاشان دؤوری بارادا عالئملار دۆرلی پیکیرلری یؤره‌دیارلر. انگلیس پروفسسوری م.بویس‌ونگ بللمِگینه گؤرا زاراتوشترا بیزینگ اییامئمئزدان اؤنگکی 1500-1200-نجی یئللاردا یاشاپدئر.

غازوو ایشلری گچیرلنده تاپئلان 24 سانئ غاپ-غاجئنگ 5-سی میس‌ و بۆرۆنچدن، 17-سی کۆمۆش‌دن، 2 سانئسئ بولسا آلتئندان یاسالئپدئر. اوُلارئنگ ایچینده ایکی اؤرکۆچلی دۆیانینگ اۆستۆنده اوُتوران پارفیا (اشکانی)لارئنگ دابارالئ یؤریشینی شکیللندیریأن غوچاق کۆمۆش بولغور آیراتئن تاپاووتلانیار. بولغورئنگ اؤران اوسساتلئق بیلن شکیللندیریلندیگینی ناظارا آلئپ، عالئملار اوُنئ غادئمئ دؤورۆنگ سونغات مکدبی‌نینگ گنجی-حازئنالارئ‌نئنگ حاتارئنا غوشیارلار. بو بولغورئنگ و بئیله‌کی کۆمۆش غاپ-غاچلارئنگ أهلی‌سینده کسه دوران ایکی اؤرکۆچلی دۆیانینگ کشبی، کأ حالات‌لاردا بولسا یای شکیللی اۆچبورچلئق گؤرۆنیار. زاراتوشترانئنگ آدئ‌نئنگ آلتئن دۆیانینگ ایه‌سی دیییلمگی حم یؤنه یردن دألدیر

غونامچئلئقدان تاپئلان زاتلارئنگ ایچینده شاخالارئندا ایکی سانئ غوش اوُتوران “دیریلیک آغاجئ” شکیللندیریلن غاپلار حم بار. اوستانئنگ “أهلی جاندارلارئنگ آغاجئ” (دیرلیک آغاجئ)حاقئنداقئ خئیالئ واقالارئنگ بیرینده شو آغاجئنگ شاخالارئندا دۆنیانینگ أهلی اؤسۆملۆکلری‌نینگ توخوملارئ‌نئنگ جملِنندیگی بارادا گۆررۆنگ بریلیار. رووایاتا گؤرا، “غوشلار توخوملارئ یئغناپ، آسمانا آلئپ گیدیپدیرلر، سونگرا توخوملار توپراغا دۆشیار و یاغئش یاغئپ، اوُلاردان دۆرلی اؤسۆملیکلر گؤگِریار، شئیدیبم یرینگ یۆزۆنده اؤسۆملیکلرینگ یاشایشئنئ دووام اتدیریار” دیین دۆشۆنجه بولوپدئر.

اوُتپارازچئلئغئنگ موقاددس کتابئ “آوستادئر”[6]. آوِستا سؤزی – وصیتناما، نصیحاتناما، اۆیتگوسیز یا-دا جدلسیز قادا-قانونلار دییه‌ن مانئنئ بریأر. بو کیتابئنگ دؤرأن یری حأضیرکی تورکمنیستاندئر. اوُل کتاپ یازئلان واغتئ بویونچا ایلکینجی اوُروندا دوریان غئمماتلئ یئغئندئلار توپلومئ حاساپلانئپدئر. “آوستا” حر حایسئ اوُرتا حاساپدان500 صاحئپالئق، جمی21 کتاپدان عبارات بولوپ آرامی الیپبی‌یینده آلتئن سووئ چایئلان سئیا (جوهر) بیلن پرگامنت‌ینگ(پاپیروس) یۆزۆنه گؤچۆریلیپ یازئلئپدئر. “آوستانئنگ” 21 کتابئندان بیزینگ دؤورۆمیزه بیر کتاپ، بئیله‌کیلردن 180 سانئ بؤلک- بۆچکلر گلیپ یتیپدیر. 15-نجی عاصئردا فرانسوز عالئمئ ا.دیوپررون اوُلارئ توپلاپ اؤز دیلینه گچیریپ اۆچ جلدده نشیر ادیپدیر. سونگرا “آوستا” کأبیر بئیله‌کی اروپا دیللرینه-ده گچیرلیپدیر.

19-نجی، 20-نجی  عاصئرلاردا  “آوستانئ” دۆیپلی اؤورنمک بویونچا بیرناچه ایشلر ادیلیپدیر. یؤنه اوُت‌پارازچئلئغئنگ پئغامبری زاراتوشترانئنگ شاخصئیتی بارادا اوزاق واغتلاپ بللی بیر نتیجا گلینمأندیر. غادئمئ یونان عالئملارئ اوُنئ تاریخی شاخص حاساپلان بولسالار، آنتیک دؤورۆنینگ عالئملارئ شۆبهله‌نیپ اوُنگا میف، یاغنئ، رووایاتلارداقئ بیر عاقئلدار حؤکمۆند غاراپدئرلار. مسلأنی دۆیپلی اؤورنن عالئملارئنگ کأبیری مئثال اۆچین ا.اوُ.برزینینگ پیکیریچه، زاراتوشترا بیزینگ اییأممیزدان اؤنگقی ایکینجی عاصئردا یاشاپ گچیپدیر. زاراتوشترا “سارئ دۆیه‌لی آدام” دییمکلیگی آنگلادئپدئر.

زاراتوشترا آدامزات تارئحئندا حایئر بیلن شرینگ، یاغشئلئق بیلن یامانلئغئنگ کؤپ عاصئرلئق گؤره‌شی‌نینگ نتیجه‌سینده حؤکمانئ صوراتدا حایئر ایشینگ ینگشینه باریان حرکتدیگینی آیدان ایلکینجی فیلوسوفدئر. زاراتوشترا دۆنیاده ایکی باشلانغئجئنگ باردئغئنئ حایئر ایشینگ پریشده‌لردن، شرینگ بولسا جئن-آرواخلارداندئغئنئ آیدئپ، آداملارا بیرک-بیرک بیلن حوش‌نییتلی غاتناشئقدا بولماغئ اۆندأپدیر.

زاراتوشترا گۆناه‌دن ساپلانماق اۆچین اوُدا چوقونماغئ اۆنداپدیر. شول سباپلی تۆرکمنلرینگ آراسئندا زوراستریزم اوُتپارازچئلئق دینی حؤکمۆنده بللی بولوپدئر. زاراتوشترانئنگ بو غارایئشلارئ‌نئنگ بیزینگ اییأممیزدان اؤنگقی ایلکینجی عاصئرلارئندا یۆزه چئقان مسیحی‌لیگینگ ائلایتا-دا، 7-نجی عاصئردا دؤران اسلام دینی‌نئنگ اؤزۆنه دولئ سینگدیرمگی، شئیله عاقئلدارئ دۆنیا ایندرن توپراغئنگ آدامزات جمغئیتی‌نینگ روحئ مدنییتینی اؤسدۆرمکده توتیان اوُرنونئنگ کیچی-گیریم دألدیگی اؤز-اؤزۆندن دۆشنۆکلیدیر.

بو ماغلوماتلار مارگیانا سیویلیزاسییاسئنئنگ (ماری مدنییتی) آدامزات تارئحئندا اولئ ائز غویاندئغئنا شایاتلئق ادیأر. دۆنیانینگ بللی گۆندوغارشئناسلارئ شو ماغلوماتلار اساسئندا یازئلئپ، آمریکانئنگ “بوستون گلی” غازتینده چاپ ادیلن ایشلریندن غادئمئ مارگیانا آدامزات سیویلیزاسییاسئ‌نئنگ دؤران یرلری‌نینگ بیری بولوپدئر دیین نتیجا گلیپدیر. مۆصۆر، مزوپوتامییا، حئتای، حیندیستان غادئمئ آدامزات سیویلیزاسییاسئ‌نئنگ دؤران یری حؤکمۆنده بللی بولسا،اوُلارئنگ حاتارئنا تورکمنیستان حم غوشولیار.

تورکمنستاندا چاپ بولان مقالادان پئیدالانئپ، تأزه دن ایشلأن:

آرنه گلی

تورکمنی اؤورنیش مرکزینگ مدیری

سوئد. 11 ژانویه 2024

باغلانشئقلی مقالالار:

Awesta زردشت لیک

زردشت لیک ماقالاسئ نئنگ آوستا کتابی نئنگ دوشوندیریش بولومینی یازان: آی محمد آی محمدی

آوستا کتابی تورکمن دیلینده:

Awesta_turkmen_dilinde

[1]  ی. ا. برتلس بو دینینگ دؤرأن یرینی غادئمئ مرو حاساپلاپدئ. سر ادینگ:

Бертельс Е. Э. История персидско-таджикской литературы. -Москва, 1960, стр. 48

[2]  تورکمنلرده “کله سی غایراق اؤوریلن” دیین ناقئل بار.

[3]  تورکمنلر آته ادیل انسان یالی حورمات قویولیپ، اونی دون- کچه سی بیلن دۆینأپدیرلر (جایلاپدئرلار) بئیله آت مازارلارئنا تورکنیستانئنگ و تورکیستانئنگ دۆرلی یرلرینده غابات گلنیپدیر.

[4] بالقان ولایتی‌نئنگ داغ بلندلیکلرینده هم شئیله اوت پارازلئق عباداتخانالار تاپئلئپدئر. بو یرده بار بولان نبیت پالچئقلاری عباداتخانا اودی‌نئئنگ مئداما یانئپ دورماغئنا ممکینچیلیک بریپدیر.

[5]  زردشت: زئر و توشت سؤزلرینده عبارت یعنی ساری دۆیه سی کؤپ معنی ده.

[6] بیز آشاقدا آوستا اثری نینگ تورکمنچه سینی گتیردیک.