بمناسبت 143-مین سالگرد قتل عام تورکمنها توسط روسیه تزاری در گوک تپه

مرکز مطالعات تورکمن— بر طبق تقویم قدیمی روسیه-تقویم ژولیان قتل عام قلعه گؤک تپه در 12 ژانویه 1881 و برطبق تقویم امروزی -تقویم گریگوری در 24 ژانویه رخ داده است.

اسنادی که در زیر بمناسبت قتل عام گوک تپه آورده می شود، برای نخستین بار در تاریخ معاصر تورکمن منتشر می شود. مرکز مطالعات تورکمن این افتخار را دارد که خوانندگان‌اش را در تابناک کردن صفحات تاریک تاریخ ملت خویش یاری می رساند.

اسناد زیر از مراکز آرشیو دولتی گرجستان شوروی و بایگانی ازبکستان شوروی گرد آوری شده، علاوه بر آن یادمانده‌های هجوم آخال که توسط ژنرال آجودان اسکوبلف بنام گرودوکف در چهار جلد تحت عنوان «جنگ در سرزمین تورکمن” را نیز آوردیم کردیم که در آن از اتحاد و همراهی تمامی طوایف تورکمن برای دفع هجوم قشون روسیه در کنار برادران آخالی خویش بودند را صراحتا منعکس کرده است.

شایان ذکر است این اسناد در تورکمنستان شوروی و حتی بعداز دوره سقوط شوروی در تورکمنستان در سطح وسیع مورد مداقه و بررسی قرار نگرفته، بلکه آنرا کتمان کردند، تا شرکت یموتها، گوکلانها در نبرد علیه قشون اسکوبلف را از دید عموم پنهان نگهدارند.

اصل این اسناد به روسی می باشد که توسط مرکز مطالعات ترجمه شده است.

در میان اسنادی که در زیر آوردیم، تلاش دولت قاجار در همیاری با روسها در هجوم علیه تورکمنها همچنین نقش جاسوسان انگلستان را نیز مشاهده می کنیم.

قبل از شروع هجوم وسیع به آخال، برخی از خوانین تورکمن با ارسال نامه و پیک به قرارگاه روسها، سعی می کردند مسئله را از طریق دیپلوماتیک حل وفصل نمایند تا از کشتار بزرگ جلوگیری کنند، ولی همانگونه که در مصلحت سران در گؤک تپه- آنرا نیز در زیر آوردیم- علیه مذاکره کنندگان سمتگیری کردند.

در طول تاریخ مبارزات شایان خود، تورکمن هرگز در یکجا و در یک قلعه محصور با دشمن نجنگیده، بلکه با تاکتیک «قورت اویونی» آنها را تارومار میکرد، ولی افرادی نظیر قربان مراد ایشان، با جمع کردن مردن در قلعه و دادن فتوا مبنی بر خارج شدن از قلعه کافر محسوب شدن، مسبب قتل عام وسیع شد.

سخن را به دراز نمی کشیم و شما را به مطالعه این اسناد جدید فرا میخوانیم.

 

آرنه گلی

مدیر مرکز مطالعات تورکمن

هفتم ژانویه 2023 برابر با 17 دی 1401

 

سند ش 1

گزارش کنسول روسیه در استرآباد به رئیس اداره نظامی ماوراءخزر[تورکمنستان] در مورد تلاش مقامات قاجار برای تثبیت سلطه بر مردم آخال تکه و نقش عوامل انگلیس در این امر.   15 فوریه 1877

تهران تلاش می کند تا ترکمن های آخال تکه را متقاعد کند که خود را وابسته به ایران بدانند. این تلاش ها هنوز با موفقیت به پایان نرسیده است، اما در این رابطه نپیر Nepir مأمور انگلیسی سفری به حومه خراسان و آخال کرد و توانست نفوذ بسیار زیادی داشته باشد.

جمع آوری اطلاعات در مورد مسیری که آقای نپیر طی کرده است که هدف آن شرکت در مذاکرات با تکه‌ها است. سفر او سری بود، وی به میان ترکمن‌های آخال تکه و آز آنجا به قاری-قالا، و قیزیل-آروات سفر کرده اطلاعات مربوط به «بش-قالا» را جمع آوری و سپس از فیروزه به آسخاباد [آشغابات] رفت.

حاکم استرآباد شاهزاده جهانسوز میرزا نیز چند روزی از استرآباد به اردوگاهی در نزدیکی آق قالا رفت، همچنین در رابطه با هجوم روسها به آخال، ایلخانی بجنورد برای هماهنگی به دیدار حاکم قوچان شجاع الدوله  رفت. چندی پیش تعدادی لزگی نیز از کراسنوودسک به آخال تکه فرستاده شد که با دیقما سردار و دیگران رابطه برقرار کرد.

(مرکز آرشیو گرجستان)          ЦГИА Груз. ССР, ф. 545, д. 1439

سند ش 2

نامه صوفی خان،یکی از خوانین آخال، به رئیس اداره نظامی ماوراءخزر در مورد نگرش “تکه‌های این اطراف” به حرکت نیروهای روس به آخال. 30 آوریل 1877

با دیدن گروهان شما در “ملا قارا” مردم، ما را از حرکت نیروهای شما به سمت ما- بسوی تکه- به ما اطلاع دادند. ساکنان قیزیل آروات، بامی و بؤرمه، به امید شما نشستند. پس از مشورت با دیقما سردار، کرؤنباشی خال نظر و دوردی باتیر را نزد شما فرستادم. با دریافت دستورات شما، من آنرا با شادی فراوان اجرا خواهم کرد.

ЦГИА Груз. ССР, ф. 545, д. 1438, л. 36.

سند ش3

نامه خوانین تکه: صوفی خان، شیخ قلی خان، دیقما سردار و قاجار خان به رئیس ماوراءخزر درباره آمادگی خود برای دیدار با نیروهای روسی و  خدمت به روس ها. 5 مه 1877

پیام رسان های ارسالی ما به جنابعالی به زودی به سلامت بازگشتند که از این بابت کمال تشکر را داریم. قلعه های ما کاملاً مطیع شما و ساکنان آنها بدانید که همیشه آماده اجرای همه دستورات شما هستند. گرچه مردم ما وحشی و ترسیده به سمت علفزار عقب نشینی کردند، اما ما با اتکا به شما در رأس مردم در خدمت شما باقی می مانیم: البته اگر ما نبودیم مردم بیش از پیش می ترسیدند. ما اینجا ماندیم. به ما دستور دهید که بیاییم، ما آماده ایم، ساکنان قلعه های خود را با مشورت و با اجازۀ آنان، خدای بردی خان را به شما می فرستیم تا به ما مشاوره دهید. از قلعه “بامی”، آق صمدلی خان نزد شما فرستاده می شود و از بؤرمه قاجار سردار. با خضوع از جناب عالی خواهشمندیم و امیدواریم که بزرگان اعزامی ما به زودی برگردند تا به فرزندان و خانواده هایمان آرامش دهند.

مُهر زدیم: عؤوض مراد سردار، صوفی خان، شیخ قلی خان و قاجار خان.

ЦГИА Груз. ССР, ф. 545, д. 1438, л. 33

سند ش 4

گزارش شیمانوسکی نماینده روسیه در ایران به وزارت امور خارجه[روسیه] درباره نگرش شاه ایران به لشکرکشی نیروهای روسی در آخال تکه. 17 آوریل 1879

روز گذشته سپهسالار اعظم نخست وزیر طی ملاقاتی با من از طرف اعلیحضرت [ناصرالدین]شاه مطالب را به اطلاع من رساند.

«در این زمان که ژنرال لوماکین از سمت فرماندهی بخش نظامی ماوراءخزر برکنار و ژنرال آجودان لازارف [لازاریان ارمنی که اندکی پیش از هجوم اول به آخال در اثر نیش پشه و ابتلا به مالاریا در چکیشلر فوت کرد- گلی] فرمانده سپاه ارتش به جای وی منصوب شد، تلگرافی که از استرآباد به دست شاه رسیده است که از ورود ژنرال لازارف به چکیشلر و دستوراتی که در مورد ترکمن های ماوراءخزر صادر کرده است، خبر می دهد. این افتخار را دارم که ترجمه این تلگراف را به صلاحدید جناب میرزا حسین خان همزمان تقدیم کنم و به اینجانب عرض کنم که شاه از من می خواهد که به اطلاع دولت روسیه برسانم که اعلیحضرت [ناصرالدین شاه] یک بار دیگر تضمین های خود را تکرار میکنند و قبلاً آمادگی خود را برای کمک به ما در مورد تهیه غذا و وسایل حمل و نقل برای لشکرکشی ما به واحه آخال تکه اعلام کرده بود…»   با عمیق ترین احترام شیمانوفسکی

ЦЕНА   Уз. ССР, ф. 1 оп. 34, д. 458

سند ش 5

تلگرام معاون فرمانده نیروها نظامی ماوراءخزر [اسکوبلف] به سفیر روسیه در ایران در مورد اشغال، حمله ترکمن ها به پشت جبهه  و وضعیت آخال تکه. 12 ژوئن 1880

روز دهم نیروهای ما «بامی» را اشغال کردند. در نزدیکی «تکینجیک» با تکه‌ها درگیری شد، از طرف ما 4 نفر کشته و زخمی شدند. از پشت به من گزارش می دهند: ترکمن های همه اقوام که در آن سوی اترک«ترکمن صحرا] زندگی می کنند در «سانچی ساو آتا» شورا برگزار می کنند. آنها می گویند که در صورت درگیری بین روس ها و تکه‌ها در سرزمین ترکمن همه فرداً بدون استثنا به کمک می آیند.

در آخرین حمله به کاروان نظامی ما در 2 ژوئن در نزدیکی «تکینجیک» گوکلن‌ها شرکت کردند. آنها همچنین در حملات قبلی در «دۆز اولوم» و «چکیشلر» نیز شرکت داشتند. ژنرال پتروسویچ به من گفت که سال گذشته نوخورها در جنگ علیه ما شرکت کردند. امسال اشاره ای وجود دارد که آنها در حال آماده شدن برای انجام همین کار هستند. چندین جاسوس در اردوگاه دستگیر می شوند. طبق قانون با آنها برخورد خواهد شد.

ما آذوقه و مهمات و گلوله به بامی می آوریم و از آنجا عقب نشینی نمی کنیم. کار ساخت خط کراسنوودسک- بامی آغاز شد. قایق روی اترک در زمستان در «یاغلی اولوم» قرار گرفت. تمام امکانات دشمن در گؤک تپه متمرکز است، مروی‌ها قول دادند که پس از برداشت غلات به کمک بروند. بادهای وحشتناکی در اینجا می وزد، نور قابل مشاهده نیست.

ЦЕНА Груз. ССР, ф 521. оп. 16, д. 355, лл. 20—21

سند ش 6

اعتراف به همکاری دولت ایران در کمک به روسیه به هنگام قشونکشی به آخال

“مضمون ترجمه تلگراف رمز حضرت اجل امجد افخم امین السلطان وزیر دربار و داخله و غیره که بفرانسه ترجمه و بوزارت امور خارجه روس ابلاغ شد: البته دولت بهیه روسیه همراهیهای دولت علیه{ایران} را در وقت لشکرکشی آخال و غیره نشان داده و همچنین وعده های خود را [سرکوبی شورشیان یموت و راه ندادن به خاک تورکمنستان- در دوره قیام عثمان آخون- گلی]که در مقابل آنهمه همراهی‌ها که سرحدات را همیشه منظم و آسوده نگاهدارد فراموش نکرده است.” (سازمان اسناد ملی ایران)

سند ش 7

از گزارش رئیس یگان دریایی زیر مجموعه نیروهای ماوراء خزر به مدیر وزارت دریانوردی در مورد اقدامات نیروهای اعزامی به آخال. 14 ژوئن 1880

تلگرام فرمانده نیروهای ماوراء خزر [اسکوبلف]به سفیر روسیه در ایران در مورد نیاز به حملات کردها به آخال تکه برای کمک به نیروهای سلطنتی. 20 ژوئن 1880

من از کمک شما تشکر می کنم. حملات علیه تکه‌ها از قوچان و بجنورد در حال حاضر و در طول پاییز بسیار مطلوب است، زیرا ما تقریباً به طور انحصاری مشغول سازماندهی پشت جبهه هستیم. روستاها تا گوک تپه توسط ما ویران شده است، حملات کردهای خراسان را برای ویران کردن بین گوک تپه و آشغابات هدایت کرد. نکته قابل توجه: سوزاندن لوازم، اموال تکه و از بین بردن دام ها است. اگر دولت شما[ایران] این امکان را پیدا کرد که این حملات را تنظیم کند و ابعاد ارزشمندی به آن ها بدهد، در آن صورت، در مواقعی، می توان از طرف ما به کردها کمک کرد. اگر یارمحمد خان برای حملات به باروت و سرب نیاز داشت، ما با رضایت شما می توانیم کمک قابل توجهی به او کنیم. قارری قالا و نوخور هنوز توسط نیروهای ما اشغال نشده اند. در صورت لزوم وضعیت را برایتان می نویسم.

ЦГИА Груз ССР ф. 521, оп. 16. д. 355, л. 44.

 

سند ش 8

گزارش یک عامل بازرگانی در مشهد به سفیر روسیه در ایران در مورد اوضاع آخال تکه. 25 اکتبر 1880.

برای ارائه اطلاعات در مورد وضعیت امور در آخال، به درخواست آقای گرودکف، یک مامور مخفی، به آنجا فرستادم که اخیراً با این خبر بازگشته است که از ساکنان آنائو اطلاعات زیر را دریافت کرد:

به دلیل اختلافاتی که بین تکه‌ ها ایجاد شده، آنها علاوه بر مختومقلی خان، 4 خان دیگر را انتخاب کردند: بایرام علی خان، اوراز ممّد خان، کریم بردی ایشان و مظفر ایشان.

از اینان بایرام علی خان و اوراز ممد خان و مظفر ایشان طرفدار صلح و اطاعت از ما هستند ولی مختومقلی خان و کریم بردی ایشان با این مخالفند. آنها مردم را می ترسانند و به آنها می گویند که در صورت فتح آخال، روس ها ترکمن ها را خلع سلاح کرده آنها را از آخال بیرون می کنند و زن و بچه آنها را به سربازان می دهند.

ЦГИА Груз ССР ф. 521, оп. 16. д 355. л. 24

سند ش 9

مشاور ارشد اسکوبلف، سرهنگ نیکولای گرودوکوف در کتاب چهار جلدی خود موسوم به “جنگ در سرزمین تورکمن” به ضربه خوردن نیروهایشان توسط یموت ها اشاره مستقیمی داشته فرمان تهدید امیز تیرباران عصیانگران یموتی را که توسط اسکوبلف صادر شده است را در جلد سوم کتابش (ص ۳۳) آورده است.

قیامگران یمودی با قطع سیم تلگراف و ستون سیم های مابین چکیشلر-استرآباد و چکیشلر- بامی و نیز غارت تفنگ، فشنگ و توپ توپخانه و نیز رساندن لحظه به لحظه خبر حرکت قشون به برادران تکه خود توانستند آنها را چندین بار از مهلکه نجات دهند.

در کتاب گرودوکوف چنین آمده است:

«В последнее время было несколько случаев порчи телеграфных столбов  и воровства верблюжатыми разного  казеннаго имущества и патронов.  Простой  народ туркменский не знает, что воровство патронов  и уничтожение  телеграфных столбов равносильно открытой вражде. Поэтому считаю необходимым предварить всех вас  для объявлеания вашим соплеменникам, что ВСЁ пойманные в воровств’е патронов вожаки верблюдовъ и захваченные в порче телеграфа будутъ расстреляны без всякого снисхождения. Туркмены не знают, как строгие руссие законы будут карать виноватых в таких преступлениях  и потому вам, какъ казъям и старшинам  народа  следует ознакомить с  этим жителей ваших: «аулов и внушить им, чтобы они берегли себя и знали, что уничтожение телеграфной линии и воровство патронов не будет наказываться иначе, как смертью».

“وقتی از چکیشلر اسباب جنگی به سمت بامی حمل و براه افتاد ترکمن های یموت از هر فرصتی استفاده کرده فشنگ ها و تفنگها را دزدیده در خاک پنهان می کردند و یا  با خود به آن طرف اترک می بردند. بدین ترتیب مقدار زیادی از صندوق های فشنگ و تفنگ و حتی از صندوق ها گلوله های توپ را بردند. شب که کاروان به نزدیکی “خار اولوم” رسید معلوم شد که فشنگ های زیادی به سرقت رفته است. شب سیزدهم تا شب چهاردهم سنتیابر نایب فرمانده گروهان یالچینوف چند پست قراول برای گرفتن دزدان یمودی ها گذاشت. شبانگاه ۱۱ ترکمن با اسلحه آمده و نزدیک باری که فشنگ ها بوده نزدیک شدند. یمودان فشنگ ها و گلوله های توپ را گرفته در زمین دفن کردند،  که همگی گرفتار شدند. بعد از رسیدگی معلوم شد که هیجده هزار فشنگ تفنگ و دویست گلوله توپ کم است.

بنابراین ژنرال اسکوبلف لازم دید که اعلان ذیل را به قاضی ها و روسای ترکمن های یموت و دیگران بفرستد. اعلان این است:

” در این اواخر چندین اتفاق افتاد از قبیل خراب کردن سیم و ستون تلگراف و دزدیدن بعضی اشیاء و اموال دولتی. مردم عوام و ساده ترکمن نمی داند که دزدیدن فشنگ و خراب کردن تلگراف علامت دشمنی و طغیان محسوب می شود. بنابراین لازم دیدم که پیش از اتمام مهلت به شما اعلان نمایم که هم طایفه های خود را مطلع سازید که بعد از این هر کس از آنها را موقع دزدیدن فشنگ و غیره و یا خراب کردن تلگراف بگیرند فورا تیرباران می کنند و به هیچوجه بر آنها ترحم نخواهد شد. ترکمن ها نمی دانند چگونه قانون روس در تنبیه کردن اینگونه مقصرین سخت است. لهذا به شما که قاضی و روسای این طوایف هستید اطلاع می دهم که مردمان اوبه های خود را خبردار کنید که از این گونه کارها بدور باشند و بدانند که خراب کردن تلگراف و دزدیدن فشنگ حکمش قتل است. ما همه آنها را تیرباران خواهیم کرد.”

سند ش 10

“یموت ها بار دیگر چند ستون تلگراف و سیم را در “قاراجا باتیر” پاره نمودند.”

در عملیات نظامی ضربه زدن به خط ارتباطی دشمن، در واقع زدن ضربه به مغز فرماندهی می باشد. هنگامی که نیروهای دیقما سردار در نزدیکی آرچمان بر سر واحدهای نظامی روسیه می تاختند، برادران یموت آنها در خط ارتباطی چکیشلر- بامی اخلال ایجاد کرده مانع رسیدن به موقع دستورات نظامی توسط بی سیم و تلگراف می شدند. در این باره در ص 55 کتاب چهار جلدی “جنگ در سرزمین تورکمن” نوشته گردوکوف چنین آمده است:

18 ноября между Караджа-батыром и Яглы-олумом было опрокинуто несколько  телеграфных столбов и порублена проволока.
Скобелев видел в этом  юмуды действие интриги иностранных агентов, о чем и сообщил нашему посланнику.
Зиновьев счел долгом обратить внимание персидского правительства на этот факт и убедил его принять действительные меры к обузданию  паправленных против нас неприязненных поступков.
Результаты исследования предпринятых по приказанию  Наср-Эддин-шаха губернатором  Астрабада.

ترجمه:

«در هیجدهم نویابر مابین قاراجا باتیر و یاغلی اولوم چند ستون تلگراف کنده و سیم را پاره نمودند. ژنرال اسکوبلف در این واقعه چنین دانسته که این کار یموت ها در اثر تحریکات کارپردازان دولت انگلیس است که به آنها تعلیم می نمایند. لهذا به وزیر مختارمان در طهران اطلاع داد. وزیر مختار زینوویف دولت ایران را بر آن داشته که از این گونه حرکات و اعمال یموت ها جلوگیری نماید. به موجب حکم اعلیحضرت شاهنشاه ایران ناصرالدین شاه حاکم استراباد در این فقره تحقیقات بعمل آورد.»

******

سند ش 11

از گزارش ستاد کل به آلکساندر دوم در مورد الحاق آخال تکه به روسیه و ساختار اداری استان ماوراءخزر. 23 آپریل 1881

با پایان لشگرکشی تکه و اشغال آخال، قلمرو وسیعی به مساحت تقریباً 28000 ورست مربع و با جمعیت 200000 نفوس تکه به امپراتوری ملحق شد.

در نتیجه، دوک اعظم، فرمانده کل ارتش قفقاز، با ایده نیاز به شروع فوری سازماندهی صحیح و باثبات سرزمین تازه اشغال شده وارد شد و نیاز به ایجاد تغییرات قابل توجه را تشخیص داد. هم در سازماندهی اداره قلمرو ماوراء خزر و هم در رابطه با ساختار نظامی در این واحه.

اعلیحضرت شاهنشاهی از اعلیحضرت شاهنشاهی بالاترین اجازه را می خواهند مبنی بر:

1) تغییر نام بخش نظامی کنونی ماوراء خزر به منطقه ماوراء خزر.

2) اعطای حق تسلط موقت بر این منطقه و همچنین نیروهای مستقر در آن به صلاحدید معظم له.

3) درخواست از ستاد ارتش مبنی بر انتصاب رئیس کنونی بخش نظامی ماوراء خزر، سپهبد رربرگ генерал-лейтенанта Рерберг ، به عنوان رئیس منطقه ماوراء خزر و فرمانده نیروهای حاضر در آن، و فرمانده هنگ 138 بلخوف Болхов ، سرهنگ بارون امینوف، با تصدیق پست رئیس ژنرال آجودان کنت هایدن Генерал-адъютант граф Гейден

ЦГВИА, Ф. 400, д. 13, 1882 г. лл. 117-120

 

سونگقی ماصلاحات

روسلار دییدیم زورلیق بیلن اؤز استراتژیک و حاربی ماقصاتلارئنی عامالا آشئرماغا سئینانشیاردئلار، تورکمنلر بولسا دیپلوماسی تاکتیکیندان پئیدالانیپ بیلمأن، یکه قالدئلار. اساسان تورکمنلر بو اورشونگ اؤنگ یانئندا روسلار بیلن ایرانلی لار حتی قوچان و درگز خانلاری نئنگ اؤزلرینه قارشی قلیچلارئنی سئرئپ دوراندقلاریندان حابارسئزدیلار.

کأبیر تکه حانلارئ‌نئنگ آلدئغئندان یوموت اوبالارئنا قورنان اوزالقی چوزوشلاری- بو ایکی حالقینگ اورشدا بیرلشمگینه پأسگل دؤره‌دیأردی. آحال‌دا یاشایان نخورلی‌لار- دا دیقما سردارئنگ هجومینده اوبالاری‌نئنگ توزدیریلانی اوچین- اورشا غاتناشمادئلار.

حتی آحال تکه‌لری بیلن ماری تکه‌لری- ده بیرلشیپ بیلمه دیلر و اورش واقتی ماری تکه لری “یاغئنگئز اؤزونگیزه نصیب اتسین” دییپ اورش میدانی تاشلاپ گیتدیلر.

اورش حرکتلرینه باشلانمازئ نئنگ اؤنگ یانئندا گچیرلن اوللاقان ماصلاحاتدا حانمأممت آتالئق (سئچماز لاردان) بیلن اورازمأممت حان (بگلردن) اورشماغا قارشئ گۆرله دیلر، اؤز پیکیرلرینی گۆیچلرینگ دنگ دألدیگی بیلن، تۆرکمنلرینگ یاراغئ نئنگ یوقدوغئ بیلن، گویچلرینگ هم سریشده لرینگ یاغدایئ شئیله کأ حؤکمان آغئر نتیجه لرینگ اۆستۆندن بارئلجاقدئغئ بیلن اساسلاندئردئلار. روسلارا بیلن گپلشیک گچیرمأگه اؤزلرینه ائغتـئیار بریلمگینی تکلیپ اتدیلر، ایلاتا بولسا،

قوربانمیرات ایشان گپلأپ باشلادی: اگر أحلی ماشغالاسئنئ  بیر یر یئغناماساق، تـۆرکمنلر اورشمازلار. ائنگ آحئرئندا هم قوی ماشغالالارئمئز بیزینگ بیلن بیله هلأک بولسونلار، بارئ بیر اولار بیزدن سونگ اولجا بولارلار.

سونگ حان مأممت آتالق سؤزه باشلادی:

• من روسلارئ حالاموق. اولارئنگ کیمدیگینی حئوادا گؤرِندیرین. من حئوالئ لار بیلن روسلارئنگ اورشونا غاتناشدئم آحئرئ. منینگ واطانا–دا، دینی ائغتـئغادا-دا غارشئلئغئم یوق. منینگ اؤز ائقبالئمئزا، ماشغالامئزئنگ ائقبالئنا نبسیم آغرایار. من باشغا زات آیتجاق دأل.

مأره کأنینگ قوح-غالماغالئ آتالئغا اوزاق گۆرلمأگه مای برمِدی. اونونگ ایزئندان اورازممأت حان گۆرلدی.

• یورتلار هم حالقلار قاسام بیلن دأل-ده، توپ بیلن، تۆپنگ بیلن قورانیارلار– دیییپ، اول گۆرلأپ باشلادئ.– قاسام، آنت، سونگام لبزینگدن دأنمک، یوردئ ساقلامان، غایتا ویران ادیأر. من اؤزۆمیزی، یوردومئزئ، چاغالارئمئزئ هم عایاللارئمئزئ شئیله آیئلغانچ جبـیره سزوار اتمأگه هیچ حیلی ضرورلئق یوقموقا دیـییأرین. روسلار بیزینگ اؤنگ سانئنا باقمان قئران پارسلارئمئزام دأل، تاتـلارئمئزام.  اگر سیز بو گۆن قوران توپراق قالانگئز بیلن روسلارا قارشئ دورماق ایسله یأن بولسانگئز، بو سیزینگ یر یۆزۆنده قالدئران اینگ سونگقئ کشدأنگیز بولار. “اجـیز تاوشان تـۆیرأک بولسا یاغشئ”. دونگزونگ آرقاسئنئ تۆینینگ ترسینه دأل، اوغرونا سئیـپانئنگ یاغشئ. اگر بو آنگقاسئ آشان مأحللأنینگ، عاقلئنئ آلدئران آداملارئنگ گپـینه گیتسک، بیز أحلی املأگیمیزم، اؤزۆمیزم هلأک ادریس. مانگا گپلشیک گچیرمأگه ائغتـئیار ادیلمگینی سورایارئن. من بو قاسامئنگئزئ قابول اتمه یأرین، أحلینگی هم قاسام اتمکدن ساقلانماغا چاغئریارئن.

مأره کأنینگ آراسئندان غاضاپلئ سسلر یانگلانئپ باشلادئ:

• روسلاردان نأچه حاق آلدئنگ؟
• شأریکلرینگ کیم؟
• حاچان دیندن دأندینگ؟
• دؤنۆک!
• حایئن!
• روسلاری قئرماغئ آتالئق بیلن اورازمأممتدن باشلامالئ!

آداملارئنگ سسیندن اولارئنگ یِتجک درجه سینه یتـندیگی، چأکدن گچیپ، آتالئق بیلن اورازمأممت حانئنگ بوقورداغئنا یاپئشایماغئنـئنگام داش دألدیگی گؤرنۆپ دوردئ.

شولاردان سونگ گپلأن آقساقغاللار مأرکأنی کؤششدیرمک بیلن بولدولار، آتالئق بیلن اورازمأممت حانئنگ بریأن ماصلاحاتئ نئنگ آق یۆرِکدندیگینه، اولارئنگ واطانئ قوراماغا تاییاردئغئنا ائناندئردئلار. أتیـیاچلی لیک هم سره ساپلئ لئق اتمک قاوئ زات دیـیدیلر. همه کیشینی پاراحاتلئغا، پأحیم-پایحاسا چاغئردئلار، هر بیر آداما، اوندا-دا اورازمأممت حان بیلن آتالئق یالئ آدلئ-آبرایلئ آداملارا اؤز پیکرینی، پأحیم-پایحاسئنئ ارکانا آیتماغا مۆمکینچیلیک برمِگینگ ضروردئغئنئ نئغتادئلار. اگر شئیله ادیلمجک بولسا، اوندانام بیر ماصلاحات بولارمئ دییدیلر.

شو واقالاردان سونگ أحلی حالق بولوپ قاسام اتمک باراداقئ مسئله اؤز-اؤزۆندن چؤزۆلدی دوروبردی. مأره که ایلکی بولوپ اورازمأممت حان بیلن حانمأممت آتالئغئنگ آنت ایچمگینی طالاپ اتدی. قاسام شئیله یاغدایدا قابول ادیلدی. بیرنأچه ایشانلارئنگ، ملالارئنگ، آقساقغاللارئنگ آراسئندا دوران کریمبردی ایشانئنگ اؤنگۆند الده گؤچۆریلن أپت قورحانئ قویدولار. قاسام ادیأنلر ایشان بیلن قورحانئنگ آرالئغئندان یؤنه گچیپ گیتسه-ده بولیاردئ، ایکی ایلینی قورحانا دگریپ، یۆزۆنه سئیلسا- دا بولیاردئ! – آغئر مأرکه:

• اورازمأممت آتالئق! – دیییپ، غئیغئرئپ باشلادئ. حالقئنگ طالابئنا بویون بولوپ، اولار ایلکی قاسام اتملی بولدولار.
• سن بیر آقماق آدام اکنینگ!– دیییپ، اورازمأممت حان، قوربانمیرات ایشانه آیتدئ. – من اؤزۆمینگ آقماق بولانئم اۆچین دأل- ده، سنینگ آقماق بولانئنگ اۆچین قاسام ادیأرین، من شو یرده- ده اؤلرین.سنگ اؤزۆنگ آباتلئق ایسلمِیأن بولسانگ، سنم من یالی اؤلمگی باشار!

اول شئیله دییدی- ده، قورحانئنگ غاپدالئندان گچدی.

• من سیزه آتالئغئنگ نامارت دألدیگینی ثبوت ادرین- دیییپ، آتالئق گؤرگۆلی آیتدئ.– دیندن چئقان بیز دألدیریس، دیندن چئقان آقماق حالقئ نأحاق یولا یتریأن آداملاردئر. یئنه منم گچیأرین!
• قالا پارتلادئلمازدان اؤنگ اورازمأممت حان، کریمبردی ایشان و حان مأممت آتالیق شهید بولوپدئرلار. دئقما سردار بیلن قوربانمئرات ایشان قاچیپ قوتولپدئرلار.

 

اورش و غارپئشما پورصاتئ!

جزابریش غوُشونلارئنگ مرکزی قرارگأهی نینگ باشلئغئ ن.گروُدوُکوُف شئیله یازئپدئر:

غالانئنگ باسلئپ آلئنماغئنا غاتناشان ا.ماسلوُف شئیله یازئپدئر:

« غوُرانیان یا-دا حالاص بوُلماغا جان ادیأن آداملارئنگ اۆستۆنه عسگرلر ظالئملئق بیلن دوُپولیاردئلار، اوُلارئ نایزا مۆندیریپ، یوُقارئ گؤتریأردیلر، غاپئرغئلارئ نئنگ آراسئنا نایزا سانچیاردئلار، تۆپنگی مازالئ دییرأپ آتیاردئلار، تۆپنگینگ غونداغئ بیلن شئیله بیر اوریاردئلار ولین، اوُلارئنگ کله سی، هم تۆپنگینگ غونداغئ هم چئم-پئتراق بوُلیاردئ…»

کروُپاتکین هم غالانئنگ ایچی نینگ «الهنچ گؤرنۆشه ایه بوُلاندئغئنا شایاتلئق ادیأر. «کؤپ ماسلئقلار انچمه گۆن بأری یئغنالمان یاتئردئ. کأبیر اؤیلرینگ ایچی ماسلئقدان دوُلودئ» دییپ اوُل یازیار.

ذوالفقار خان کُردینگ جنایتی

قالانئنگ ایچینده دینگه روسلار دأل، ارمنیلر هم کۆرتلر-ده تالانگچئلئق ادیپدیرلر. کۆرتلر آیراتئنام واغشئچئلئق ادیپدیرلر. اوُلار قالانئنگ باسلئپ آلئنشئنا سئین ادیپدیرلر، ماسلئغا غوُنجاق غارغا یالئ، غئرغئنچئلئغئنگ تماملانارئنا غاراشئپدئرلار. شوُندان سوُنگ بوُلسا قالانئنگ ایچینه گیریپ ادن-اتدیلیگه باشلاپدئرلار، تالانچئلئق ماقصادئ بیلن آیاللارئ و چاغالارئ اؤلدۆریپدیرلر، غولاق حالقالارئ اتی بیلن غوُپارئپ آلئپدئرلار، بیله زیکلری الی چاپئپ آلئپدئرلار. کۆرت توُپارئ نئنگ یانئندا بوُلان پارس حاربئسئ ذوالفقار حان پارس عسگرلرینی حالاص اتمک باحاناسئ بیلن «بأش مۆنگه غوُلای یاش غئیزلارئ و آیاللارئ سایلاپ آلئپدئر و گرمابئنگ اۆستی بیلن ایرانئنگ چأکلرینه اوغراپدئر. اوُلارئنگ آراسئندا یاشاجئق غئیزلار هم کأن اکن. ذوالفقار حانئنگ حرکتینه گؤزگِچیلیک ادیأن ادام بوُلماندئر، اوُنسوُنگ آیال داشایان بو پارس حاربئ مأموری اومماسئز بایلئق توُپلاپدئر».

ترنتوُف، ذوالفقار حانئنگ اسیر پارسلاردان باشغا-دا اینگ اوُوادان آیاللارئ سایلاپ آلاندئغئنئ، اوُلار حامانا تکه لر طاراپئندان اسیر آیاللار دیییپ، ائناندئراندئغئنئ بللِیأر

 

نیازوف، غاراشسئزلئق و گؤک تپه تراژدیسی!

ایلکینجی گزک 1990- نجی یئلدا “آغزی بیرلیک حالق حرکتی” گؤک دپه ده شهید بولانلارینگ موقاددس روحونی بلنده گؤترمک ماقصادی بیلن حرکت ادیپ باشلادی. تورکمنیستانینگ کامونیستیک پارتیاسی نینگ شول واقـتـقی بیرینجی سکره تاری و یوردونگ پره زیدنتی ساپارمئرات نیازوف دیش- دئرناق بولوپ اونگا غارشی چیقدی و صاداقا غاتناشجاقلارا ک گ ب سینی کؤشگوردی. اما حالق برک دوردی و صاداقاسینی بردی. چأره سینی غوتاران نیازوف بو حرکتی اؤز الینه آلماق ماقصادی بیلن بو یاس گونینه بولوغسیز “حاطیرا” گونی دییپ آت بردی. اول اؤزی نینگ گؤک دپه تراگه دیاسی حاقیندا یایرادان بیان ناماسیندا شئیله دیـیـپدی:

“بو هلاکچیلیکده تورکمن حالقی نینگ- دا، روس حالقی نینگ- دا، بئیله کی حالقلارینگ- دا گونأسی یوق. گؤک دپه ده همه لرینگ غانی دؤکولدی. سونگ- سونگلار تورکمن، روس حالقلاری و یوردومیزینگ بئیله کی حالقلاری اؤزلری‌نینگ غاتناشیقلارینی و اقبالینی حوش نیت‌لیک بیلن قوردولار و چؤزدولر. حالقلارینگ آراسیندا دوستلیق و دوغانلیق و رایداشلیق برقرار بولدی…” (تورکمنستان سوویت سوسیالیستیک جمهورییتی‌نینگ پره‌زیدنتی. س. نیازوف)