عثمانلی دیپلوماتی محمت امین افندی نینگ کومیش دپأ و تورکمن ایلینه سیاحاتی
كومیش دپه دییلن یوردینگ اورتاراسیندان كیچى بیر آقار گچیپ، اول یردأكى یاشایجیلارینگ محله سینى ایكأ بؤلیأر. آقارینگ اوستونده كؤفرى یوق، دینگه كیچى بیر قایق بار، اولار شئیله بیر كیچى ولین اوندا اوتوران آدم بیر طاراپا قیشارسا، قایق درحال دورار. یؤنه توركمنلر اللریندأكى كوْره ك بیلن دینگه آقاردا دأل، حتى دنگیزده ده بو قایقى شئیله بیر اؤكده سوریأرلر ولین، آدم حایران قالیار.
علمى بارلاغ ایشلر نتیجه سینده سوئدینگ اینگ قدیمى اینورسیتت كتابحاناسیندا ساقلانیان قیزیقلى بیر كتابا قابات گلدیم. كتابینگ آدى” آسیاى وسطى سیاحاتى” (اورتا آسیا سیاحاتى)، اثرینگ یازیجیسى توركیه لى محمدامین بولوپ، اول باریپ ١٨٨٠ – نجى یئلدا عثمانلى سلطانینگ توركیستانلى حالقلارا روس ھم ایران چوزوشلارى نینگ قارشیسیندا یاردام بریپ بیلجك دیین واداسینى یرلى حأکیملره یتیرمك ماقصادى بیلن استانبولدان خزر یاقاسینا و اول یردن ھم حیوا سیاحات ادیپدیر. محمد امین ٣٠٣ صاحیپالیق یادلامالارینى ١٩٢٢ – نجى یئلدا عاراپ الیپ- بییسینده استانبولدا چاپ اتدیریپدیر. بیزه دوش گلن بو كتاب، شونینگ بیر نوسغاسیدیر.
محمد امین ١٨٨٠ – نجى یئلدا استانبولدان اوغراپ، ایلكى باكو اول یردن بولسا شاه قاداما گلیأر. ٣ ھفته لأپ چلكن، چكیشلر، اسنقولى و كومیش دپه تؤره ركلرینه آیلانیپ، اوقوجیلارى اول -٤ یردأكى حان- بگلر، دورلى دأپ- دستورلارى و سیاسى واقعالار بیلن تانیشدیریأر و بو یرده بولوپ گچیأن حادیثالارینگ جانلى شایادى بولیار. محمد امین روس- توركمن قاتناشیغى باراسیندا شئیله ٥ یئل موندان اوزال توركمنلرى بویون اگدیرمك ماقصادى بیلن شاقادامى – یازیپدیر: ” روسلار ٦ “دنیپر- روس” حاربى بیرلشیك مركزینھ اؤوریپدیرلر. روس افسرى لاماكین نوربردى حانى اؤز طاراپینا چكمك اوچین اونگا ساوغات- سرپاى ایبریأر، اما نوربردیحان: ” روسلارینگ مكرینھ و بوش وادالارینا اینانجاق نوربردى ھنیز انھ سیندن دوغان دألدیر” دییپ گلن ایلچینى یولا سالیار.
چلكن لى آتاحانینگ آیتماغینا گؤرأ اونونگ دوغان اوغلانینى، بئیلھ كى بأش سانى توركمن ییگیتلرى بیلن تألیم- تربیھ آلماغى بھانھ ادیپ، زور بیلن اورسیده آلیپ گیدیپدیرلر. اولاردان دینگھ آتاحانینگ دوغان اوغلى دولانیپ گلیپدیر، قالانلارى ھلأك بولوپدیر. قایدیپ گلن بو ییگیت بولسا اؤز انھ دیلینى اونودیپ، روسچا گورلأپدیر… كومیش دفأنگ اورتاراسیندان كیچى بیر آقار گچیأر. كؤفرى بولمانى اوچین آدملار كیچیرأك تایمیل بیلن اوبانگ ایكى یانینا قاتنایارلار. بو یرده روسلاردان باشغا ارمنى تأجرلر ھم یاشایارلار. اولار توركمنلره دورلى شھر زاتلارینى ساتیپ اولارى برگیلى ادیپدیرلر. ارمنى لرینگ مكیرلیگى یرلى توركمنلرینگ قیلیق- حأصیتینى- ده بوزیپ باشلاپدیر.ایران دولتى ھیچ حاچان توركمنلره اؤز حكمینى یؤره دیپ بیلمأن گلیپدیر. ٦ آى موندان اوزال سالغیت یئغنامانا گلن حكومت آدامسینى- ده اولدوریلیپدیر.
كموش دپه دن اترگه دولانیپ گلنیمده ماشات مصریانا آیلاندیم. اول یرده بیر اولى گوممز، ایچینده اولى داش گؤردیم. ایل آراسیندا، بو داشى مكه دن بو یره گتیریلدى دیین روایات بار.
حیوا اوغرادیم. بلدلرىمینگ بیریسى بردى باغشى آدلى یاش ییگیتدى. اول اؤز تامدیراسى بیلن گیجھ لر گؤروغلیدان، ماغتیمغولیدان آیدیملار آیدیاردى. بو آرالیقدا نوربردى حان بیلن دوشوشماق مانگا میسسر اتدى. اول یرده، اورسلارینگ اوتلى ھم مدرن یاراغلارىنینگ قارشسینا، تأزه یاراغلار تاییارلاپ، اؤكده مرگنلرى تألیم بریلیأندیگیندن خبرلى بولدوم. نوربردى حان اؤرأن عاقیللى –باشلى آدم، اول توركمنلرینگ آغزالالیغیندان یانیپ- یانیپ گوررینگ بردى.
اورگنچ حأكیمى اؤز حاولیسى نینگ ایچینده اولى بیر سوو حاوزینگ داشیندا بوتین باغشى –سازاندالارى ییغناپدیر. بردى باغشى ھم اول میلیسھ قوشلوپ اترك ایلینى وصف ادیپ، شو ماضمونلى آیدیمى آیتدى:
نصیب چكیپ روان بولساق یوللارا یاقین یرده، یاد اده یین یار سنى.
آز یاتیپ، كؤپ یؤریپ بارساق ایللره چؤل مغاندا یاد اده یین یار سنى.
ماشات مصریان- دا گرچھ یرینده قایغى بولماز قوچ ییگیدینگ سرینده
بوغدایلى بوغوندا، قویون ماداو باراندا شول یرلرده یاد اده یین یار سنى.
سارى حاجى، شیخ قویى میز شاه اردى فلك منى سؤه ر یاردان آیردى
یاقام قاشدا گؤكلر تزرویدا سوْردى یدى شوردا یاد اده یین یار سنى.
تؤه ره گینى گؤرسم چال قوشلى قایا اون باتمانى چكھ بیلمز بیر دوْیھ،
بخارانگ حارجیسى شول قارا بویا شول بویادا یاد اده یین یار سنى.
طاھرلاما بورون بازارلى بؤویر ھر كیمھ گلیپ بیر گچرمیش دؤویر
آق دام منگلى قارى، اول صپھ بؤویر شول بؤویرده یاد اده یین یار سنى.
جبل آتا بییك بلند داغلارینگ اوْچ گؤز یایئق داش اؤرتر باغلارینگ
اوزین آقار قارا چاقیل چایلارینگ شول یاغماندا یاد اده یین یار سنى.
آولاقلى كرپینر بییك آرقاچ قویوسى قوشھ چلپا اولدا داغینگ بیریسى،
اوزین آقار قارا یامانینگ چشمھ سى شول یرلرده یاد اده یین یار سنى.
تأزه اورفا، كؤنھ اورفا آتاناق یولدا منینگ كؤنگلومدیر حایسى حیالدا
قوشھ گؤزلى بابادا دوْشینده اوشال یرده یاد اده یین یار سنى.
قابیلدا، بورناقدا، قیزیل آیلاردا حب الوطن بابام گزن جانلاردا
آت اوینادیپ، قاباق دوران تویلاردا شول جایلاردا یاد اده یین یار سنى.
یاد آیشیم تیمورجان بابا آجیسى من بیلمز من نیرده بولار سویجیسى
دوْشیمھ اینندیر قادیر گیجھ سى شول گیجھ سى یاد اده یین یار سنى.
دیمھ رین دیمھ كھنھ لرینگ یایلاغى چؤلده جرن گزر ھم آولاغى
اول گؤره ن نأزلى یارینگ اویناغى شول یرلرده یاد اده یین یار سنى.
اوزین قویى،ھاى-ھاى سنینگ دوللارینگ آق اینیشدیر بزیرگنلى یوللارینگ
قورى قاپى موج اوراندیر كؤللرینگ شول یرلرده یاد اده یین یار سنى.
عاشیق بردى آیدار كونگول حوشوندا صوفھ نینگ اوستونده، كؤشك آیتمینگ آستیندا
سارى قاوین كلھ بینگ باشیندا، شول بھیشتده یاد اده یین یار سنى.
حیوادا ایكى گزه ك مأمدرحیم حان بیلن دوشوشیپ، عثمانلى دولتىنینگ، روس ھم ایرانلى لارینگ چوزوشىنینگ اؤنگونى آلماغا توركیستانلىلارا یاردام بریپ بیلجكدیگینى آچیقلاپ بردیم. حیوادان دؤردگولھ، داشكنتھ، حوقندا و اول یردن كاشغار، آوغانیستانا باریپ، ھیندیستانینگ اوستى بیلن استانبولا اؤوریلیپ باردیم. شونلیق بیلن استانبولدان حیوا سیاحاتیم بو یرده تماملانیار.
****************
ایندى بیزینگ آلان صاحیپالارىمیزینگ دولى توركمنچھ ترجیمه سى:
كومیش دپه دییلن یوردینگ اورتاراسیندان كیچى بیر آقار گچیپ، اول یردأكى یاشایجیلارینگ محلھ »سینى ایكأ بؤلیأر. آقارینگ اوستونده كؤفرى یوق، دینگھ كیچى بیر قایق بار، اولار شئیلھ بیر كیچى ولین اوندا اوتوران آدم بیر طاراپھ قیشارسا، قایق درحال دورار. یؤنھ توركمنلر اللریندأكى كوْره ك بیلن دینگھ آقاردا دأل، حتى دنگیزده ده بو قایقى شئیلھ بیر اؤكده سوریأرلر ولین، آدم حایران قالیار.
آقارینگ ایكى یانینداقى اؤیلره بارماق اوچین بو قایقلاردان پئیدالانیارلار. بو ایلاتینگ اساسى گذرانى آوچیلیقدان بولیار. بو یرلر روسلارینگ الینھ گچمزدن اوزال، ھر كیم اؤز مال- ملكینھ ایھ دى، یؤنھ روسلار گلنى بأرى، انچمھ ارمنى تأجرلر- ده اولار بیلن گلیپ، سؤدا مركزلرى دؤره دیپ، توركمنلرینگ آولایان بالیقلارینى آونیق-اوشاق زاتلار بریپ اللریندن آلیار، ارمنیلرینگ كؤپوسى پول قرضبریپ، توركمنلرى برگیلى ادیپ قویوپدیرلار. عیال- اوشاقلارى بیلن گیجھ- گوندیز دیمأن آولان بالیقلارینى برگیلرىنینگ اوجوندان برسھ لر- ده یئنھ- ده برگیلرینى اوزیپ بیلمھ یأردى. اینھ روس مدنیتى اولارینگ اؤسدورمگینگ یرینھ بئیلھ آغیر یاغدایا دوچار ادیپدیر. اینگ قیناندیریجى یرى- ده ارمنیلرینگ حیلھ گأرلیگى توركمنلرینگ آخلاقلارینى- ده بوزوپ اوغراپدیر. دنگیز یاقاسیندان باشغا یرده گؤرن توركمنلر، اؤز اوزالقى قیلیق- حأصیتلرینى ساقلاماغى باشاریپدیرلار. توركمنلرده یالان سؤز ایتماق و آلداماق گؤریلمھ دیك حالده، بو دنگیز یاقا حالقى، بئیلھ ایشلرده ارمنیلرده ھم اوزدوریپدیرلار. یؤز- گؤزلرینده آچلیق و قاریپلیقدان باشغا زات گؤرینھ نوق. بولار بیر ارمنىنینگ دوكانىنینگ اؤنگونده فقیر و ذلیل و حقیر و سایلھ اؤوریلیپدیر.
اترك آقارى اورسیت بیلن ایران آراسیندا آراچأك دیلیپ بللھ نیپدیر. شونگا گؤرأ كموش تپھ و تؤوه ره گیندأكى اوبالار ایرانینگ رایاتى بولسالار- دا ایران حكومتى ھیچ حاچان بو یرلره اؤز حكمینى یؤره دیپ بیلمأندیر. حتى آلتى آى موندان اوزال، سالغیت ییغناماغا گلن ایران مأمورلرینى توركمنلر اؤلدوریپدیرلر. شول سبأپدن ایران بولارینگ اوستونھ قشون سوریپدیر، اؤیلر یاقیلیپدیر، حان–بگلریندن قلیچ حانى توسساغ ادیپ تھرانھ آلیپ گیدیپدیرلر. بولار یاغداى ایزى گیدرلى قایتالانیپ «. دورانمیش. دینگھ روسلار گؤنیدن- گونى اؤز رایاتلارى بولان توركمنلرى حكم ادیپ بیلیأرلر .
***********
آرنه گلی
تاریخ علیملارینگ کاندیداتی
