سؤکولن یوللار؛ دیپلومات قلیچ قوللی یف نگ یادلامالاری، Latyn hem arap pars

1941- نجی یئلدا ایلکینجی گزک ملی شاهیریمیز ماغتیمغولی نینگ دوغلان یری حاجی قاوشانا، اونونگ ابدی مکانی بولان آق توقایا هم- ده شاهیرینگ نبره لری شول ساندان آتا ایشان بیلن دوشوشان بو دیپلومات اؤز یاتلاماسیندا ادیل شول یئللاردا تورکمن ایلینده بولوپ گچن سیاسی و مدنی واقعالاری حاقدا بیرگیدن غیزیقلی گؤررینگی بریأر. اول شول واقعالارینگ کؤپوسی نینگ- ده شایادی بولوپدیر.

   تورکمن دیپلوماتی نینگ تورکمنلر بیلن غاتناشیغی ایران حأکمیتلری نینگ گؤونیندن تورماندیر، شونگا گؤرأ المیداما اونونگ ایزی آنگتاولی بولوپدیر…

Bu ýatlama “Ýaşlyk” žurnalynyñ 12/98 we 01/99 sanlarynda çap edildi

قلیچ قلی یف

 

“ایراندا”

      یئنه تأزه وظیپه… یئنه تأزه حۆنأر.. اونونگ اۆسته سینه گؤرۆلمدیک، نأتانئش یورت.

ایکینجی جهان اورشونئنگ اؤنگ یانئنداقئ یئللاردا نمس  (آلمان) فاشیستلری ایرانداشوروی یه قارشئ گینگ مؤچبرد یئقغئنچئلئق ایشلرینی آلئپ باردئلار، یرلی ایلاتئنگ آراسئندا شوروی دؤولتی، اونونگ سیاستئ بارادا یالان- یاشرئق حابارلار یایراتدئلار، دوشمانلاردان ایچالی لار تایئنلاپ، اولارئ شوریه آرالاشدئرجاق بولوپ چالشدئلار. ایرانئنگ حؤکۆم سۆریأن توپارلارئ، شول ساندا رضا شاه نمس فاشیستلرینی ایکللأپ قولدایاردئلار، بو یاغدائ فاشیستیک آلمانه قارشئ اوروشیان دؤولتلری، شول ساندا شوروینی، ایرانا قشون بؤلکلرینی گیریزمأگه مجبور اتدی.

شول یئللار ایراندا، تهرانداقئ شوروی ایلچی حاناسئندان باشغا کأبیر ولایاتلاردا، شول ساندا گۆرگن شأهرینده بیزینگ کنسول حانامئز باردئ. منی شول کونسولحانا ایبردیلر.

دیپلوماتلئغام منینگ اۆچین تأزه، گؤرۆلمدیک ایشدی، یاغدائ بولسا اؤرأن چئلشئرئملئدئ، دارتغنئلئدئ. اوزالئ بیلن آلمان فاشیستلری نینگ تلیم یئللاپ ادن ایشینی پوجا چئقارمالئدئ. یرلی حالقا، شول ساندا تـۆرکمنلره بیزینگ یوردومئز، دؤولتیمیز، سیاستئمئز بارادا حاقئقاتئ یتیرملیدی. مونونگ اؤزی دۆرلی رایونلاردا، دۆرلی فورمادا دۆشۆندیریش ایشلرینی آلئپ بارماقلئغئ طالاپ ادیأردی، شو ایشی گینگیشلیین یولا قویماغا آماتلئ شرطلر باردئ.

* * *

حاجئ قاوشاندا

تـۆرکمن کلاسیکئ ادبیاتئ نئنگ دۆیبۆنی توتان مختومقلئ پئراغئ نئنگ، اونونگ قاقاسی دؤولت مأممت آزادئ نئنگ، بللی شاهئر مسگین قئلجئنگ تـۆرکمنصأحرادا اؤنۆپ-اؤسندیکلری مانگا مألیمدی. اولارئنگ یاشان یرلری و نبره لری بیلن تانئشماق منی چئندان غئزئقلاندریاردئ. بو بارادا کأبیر ماغلوماتلار اییام توپلانئپدئ.

ائنحا، بیز یئنه اۆچ بولوپ یولا دۆشدۆک. اؤزۆنم شاهئرلارمئزئنگ نبره لری بیلن دوشوشئغا نیتلأپ یولا دۆشدۆک.

ایلکی حاجئ قاوشانا باردئق. اونونگ دووشوندان اوزالام بیرکی گزک گچیپدیک. تؤورِگه سر سالئپدئق، مختومقلئنئ یاتلاپدئق، اما آیاق چکمأندیک. بو ساپار گۆنورتانئ حاجئ قاوشاندا گچیردیک، اوبانئنگ ایلاتئ بیلن تانئشدئق.

حاجئ قاوشان تـۆیس تـۆرکمن اوباسئ. بیر کشبینی، بیر دورقونئ اۆیتگتمأن گلیأن تـۆرکمن اوباسئ. شول حاطار- حاطار اؤیلر، شول پسسه جیک پاغسا تامدئر کپبه لر… شول آقاچ- داراغتسئز، باغ- باغجاسئز تکیزلیک… شول بایدئر غارئپلئق… شول دأپ- دۆزگۆن…

اگر کینو ایشگأرلری مختومقلئ نئنگ حاجئ قاوشانداقئ دؤوری بارادا فیلم دؤرِتملی بولایسالار، اولار دکوراسیا یاسامالئ بولمازدئلار. همه زات اؤنگکی-اؤنگکۆلیگینده. اوللاقان اۆیتگشیکلیک یوق.

حاجئ قاوشان یاشاماق اۆچین اؤرأن آماتلئ یر. هواسئ آرام، یاقئملئ. دمیرغازئغئ، گۆندوغارئ، گۆنورتاسئ داغلئق. گۆنباتارئ تأ خزر دنگزینه باریانچا الینگ آیاسئ یالئ تکیزلیک. سأحلچه یردن گۆرگن دریاسئ (آقارئ) بیر جوشوپ، بیر کؤشأپ آقئپ یاتئر. اکرانچئلئق اۆچین یر یترلیک.

مختومقلئ نئنگ سطرلرینی یاتلانئنگئ دویمان قالیارسئنگ:

اؤنگۆنده بلند داغ، سرینده دومان،

دنگیزدن اؤوۆسر یلی گۆرگِنینگ.

بولوت اویناپ، باران دولسا چایلارا،

آقار بُوز بولانئپ، سیلی گۆرگِنینگ.

اوبانئنگ یاشولولارئ نئنگ گۆررۆنگ برمگینه گؤرأ، دؤولت مأمت دیر مختومقلئ نئنگ زامانئندا حاجئ قاوشان اولارئنگ تیره دشلری نینگ — گرکزلرینگ اکرانچئلئق ادیأن یری اکنی. اما همیشه لیک اوتوریان یرلری اترک آقارئ نئنگ کنارئنداقئ آق توقای اوباسئ بولوپدئر.

حاجئ قاوشاندا مختومقلئ نئنگ نبره لریندن هیچ کس یوق اکنی. یاغدائا بلد آدملارئنگ آیتماغئنا گؤرأ، اولار آق توقایدا یاشانمئشئنلار.

مختومقلئ حاجئ قاوشاندا آغئر نأحوشلاپدئر. غاررئلئق… اونونگ اۆسته سینه نأحوشلئق… اول حالی نئنگ بارحا تنگلشیأندیگینی دویوپدئر. “دمیم کسیلمأکأ منی آق توقایا التینگ، آمانادئ تابشئرمالئ بولایسام، قاقامئنگ یانئندا جایلانگ” دییپدیر. ایلات اونئ حالدنبی داغندان اگینلرینه گؤته ریپ گچیریپدیر. شول داغئنگ اۆستـۆنده، نأکؤکلۆکده شاهئر اینگ سونگقئ قوشغوسئنئ آیدئپمئشئن:

غاتلاق–غاتلاق قارا داغلار،

غاتلاغئنگدا غارئم قالدئ.

آقاچ اوزئن، بویوم غئسغا،

دال اوزاقدا ایلیم قالدئ.

***

Astrabatdaky rus -SSSR konsulhanasy

بیز آق توقایا باقان اوغرادئق.

ماشئن اترک آقارئنا یاقئنلاشدئغئچا گؤکلنگلرینگ داغلارئ، شول ساندا گلی داغ اوزاقلاشیاردئ، دمیرغازئقدان سرحد چکیپ گچیأن سونگوداغ یاقئنلاشیاردئ. گۆن آشاقلغئنا انگیبرنده آق توقایا یتدیک.

اوباچلئق آقارئنگ ایکی طاراپئنئ غئرالاپ، اسلی یره اوزاپ گیدیأر. غالاپئنام قادئمئ تـۆرکمن اؤیلری. دوملئ– دوش آچئقلئق، کأ یرده غئرئمسئ آقاچلار سووسوزلئقدان سارالئپ اوتئرلار. حاجئ قاوشاندان آلئپ غایدان یولاغچئمئز بیزی مختومقلئ نئنگ نبره لریندن اینگ یاقئنئ نئنگ — آتا ایشانئنگ اؤیۆنه التدی. تانئشدئق. سأحلچه سالئمدان آدم بارئ اۆیشدی.

اتا ایشان اوتوز بأش یاشلارئندا، اورتا بویلئ، گؤرمِگی تگـِلک یۆزلی، پاراحات گؤزلری یئلغئرئپ دوران ییگیت اکنی. اول بیزینگ نأم اۆچین گلنلدیگیمیزی آنگدئ– دا:

— یؤرۆنگ اوندا گۆن یاشماقا قونامچئلئغا آیلانئپ غایدالئنگ — دییدی.

قونامچئلئق اوبانئنگ قولایئندا اکنی. ایلات اونگا “غاررئ ملانئنگ قونامچئلئغئ” دییپ آد بریپدیر. دؤولت مأمت بیلن مختومقلئ بیر یرده جایلانئپدئر. قوشا قبورونگ تؤورِگینده چونگ غارئم (جار) غازلئپدئر. دؤولت مأمدینگ قبورونئنگ باشوجئندا اوللاقان دؤوۆک غازان بار. شول غازان اونونگ قئرقئ برلند قویوپ گیدیلن غازانمئشئن.  باشغا هیچ حیلی بللیک یوق.

محمد چرکز قبورلارئ غارئشئق بیر دویغئ بیلن سینلادئ– دا، مانگا باقئپ، چاووش چاقئپ دیین یالئ دیلـِلندی:

— داغ بلندلیگینه غالان انسانلار، گؤر، نأحیلی یاغدائدا یاتئرلار!

محمدینگ باشئنئ ائراپ، پریشان دم آلماغئ منینگ اۆچین دۆشنۆکلیدی. قوما غارئلئپ، گؤزغئنئ حالدا، ایکی سانئ اۆیتگِشیک عاقئلدار، بییک شاهئر یاتئردئ. اولارئ کۆللی تـۆرکمنیستاندا تانامایان بارمئقا؟ ائلایتا– دا مختومقلئنئ…   تـۆرکمنینگ دیلینه، ادبیاتئنا، روحئ عألـِمینه غانات برن، اونئ حاق ایش اۆچین، یاغتئ گلجک اۆچین گؤرشه، سؤوشه چاغئران، اؤلمز– ییتمز مختومقلئ… سن میکأنگ بو یاتان؟

حووا، شولدئ.

آتا ایشان بیزی اؤیۆنه أکیتدی. آغشام اوزاق واقتلاپ دؤولت مأمت دیر مختومقلئ بارادا گۆررۆنگ بولدئ. بیز شأهرلارئنگ آشغاباتدا نشیر ادیلن کتابلارئنئ گؤرکزدیک، اولارئنگ قوشغولارئندان کأبیرینی اوقاپ بردیک. گۆررۆنگدشلریمیز گنگ قالدئلار. بأردن (تورکمنیستاندان) غاچئپ باران دوشمانلار: “شورالار دؤولتی مختومقلئنئ ییگرنیأرمیشین، دیندار ساییارمئشئن” دییپ، گۆررۆنگ یایرادئپدئرلار.

صوحبتیمیز تیز غئزئشدئ. آتا ایشان گرکزلر بارا– دا، دؤولت مأمت دیر مختومقلئ نئنگ آق توقایدا، حاجئ قاوشاندا گذران گؤرۆشلری بارادا گۆررۆنگ بردی. بیز اوندان:

— شاهئرلارئنگ حاطئراسئنا یادگأرلیک قوروپ بولمایارمئ؟ — دییپ سورادئق.

— واخ! — آتا ایشان باشئن آخمئرلئ یایقادئ. — هیچ بولماندا کیچیجیک حجره سالسانگام بولجاق ولین، قورباتئمئز چاتانوق. دینگه بیزم دأل. ایلاتئنگ آغلاباسئ گۆنۆنی زوردان گچیریأر.

گۆرِلشیپ اوتورشئمئزا بیزی بیر مسئله آیراتئن غئزقلاندئریاردئ: مختومقلئ نئنگ قولیازمالارئندان ساقلانئپ گلیأنی بارمئقا؟

آتا ایشان منینگ سووالئما بیربادا جوغاپ برمِدی. سونگرا گؤنۆسیندن گلمکدن چکینیأن یالئ، یایدانجئراپ گپلدی:

— دؤولت مأمت کؤپ اوقان، کؤپ بیلن آدم بولوپدئر. اونونگ اولئ بایلئغئ کتاب اکنی. مختومقلئ قاقاسئ نئنگ دأپ– دسسورئن دوام اتدیریپدیر. اولام بار– یوغئنئ کتابا بریپدیر. بخارا گیتسه– ده، خیوا بارسا– دا، حورجونلاپ کتاب گتیریپدیر. او زامانلار قئزئلباش بیلن یاغئچئلئق گۆیچلی اکنی. اود-الک بولوپ، بار– یوغئنگئ تاشلاپ، آیاقالدئغئنا غاچئلیان واغئت کؤپ بولوپدر. شول ورحا– ورلوقدا شاهئرلارئنگ کتابلارام کۆل بولوپدئر. مختومقلئ نئنگ، اؤزم یازان کتابلارئنئ غئزلباشلارئنگ ویران ادندیکلرینی قوشغولارئندا زیره نیپ بیان ادیأر.

آتا ایشان دمینه دواملئ دینغئ بردی. سونگرا تؤورِگیندأکی ایلدشلرینه گؤز غیتاغنئ آیلاپ، شول بیر یایدانجانگلئق بیلن دوام اتدی:

— من عؤمرۆمده یالان سؤزلأن آدم دأل. سیزدنم حاقئقاتئ گیزله مأیین. دؤولت مأمت بابامدان غالان بیر کتاب بار. اونئ گؤزۆمیزینگ گؤرِجی یالئ ساقلاپ گلیأریس. شاهئرلارئنگ اؤز اللری بیلن یازان کتابلارئندان باشغا درک غالمادئ.

بیز آتا ایشاندان کتابئ گؤرکزمگی حایئش اتدیک. اول غالئنگ کتابئ گتیردی– ده:

— اینه، شو کتاب دؤولت مأمت ملانئنگ حوت اؤز الی بیلن یازان کتابئ.— آتا ایشأن بی اختیار ساندراقلایان قوشا قولئ بیلن کتابئ مانگا اوزاتدئ.

من آغراملئ کتابئ الیمه آلدئم. اونونگ داشئنا برک جلد چکیلیپ، گؤن (چرم) بیلن برکیدیلیپدیر. یۆزۆنده یازغئ یوق. ایلکی صاحپانئ آچدئم. آوادان عاراپ حارپلار بیلن “مختصر” دییپ یازلئپدئر.

آتا ایشان عاراپ هم پارس دیللرینی قاوئ بیلیأر اکنی. اول کتابئنگ سونگقئ صاحئپالارئندان بیرینی آچدئ– دا، اونداقئ سطرلری اوقادئ. سونگرا اولارئ تـۆرکمن دیلینه ترجیمه اتدی. اوندا دؤولت مأمدینگ کتابئ ۱۱۵۹– نجئ یئلدا (۱۷۴۷) یازئپ قوتاراندئغئ گؤرکزیلیأر.

کتابئنگ غئرالارندا– دا بوش یر یوق، یازغئلئ. آتا ایشان چم گلن صاحئپالارئندان بیرکی سانئسئنئ آچدئ– دا، یاغدائئ دۆشۆندیردی:

— بولارام مختومقلئ نئنگ حاطلارئ. دؤولت مأمت یوغالاندان سونگ مختومقلئ دۆرلی مسئله لر بویونچا اؤز پیکیرینی شو کتابدا یازئپ گیدیپدیر. کتابئ اوقاجاق بولیان کأن. اما من هیچ کیمه بره موق. شوندان باشغا دؤولت مأمت بیلن مختومقلی دان یادئگأرلیک غالان زات یوق. اولارئنگ قوشغولارئ نئنگ نوسغالارئ بار. اما قولیازمالارئ یوق.

نأحیلی تاپئندئ! بییک عاقئلدارلارئنگ آشغاباتدا– دا، مختومقلئ آدئنداقئ دیل و ادبیات انستیتوتئ نئنگ آرشیوینده– ده شاهئرلارئنگ قولیازمالارئ نئنگ یوقلوغئ مانگا مألیمدی. حیی– ده، بئیله بهاسئز تاپئندئنئ الدن گیدیریپ بولارمئ.

بیز دؤولت مأمت بیلن مختومقلئ نئنگ دؤرِدیجیلیگینی ایله– گۆنه یتیرمک بویونچا تـۆرکمنیستاندا گؤرۆلیأن چأره لر بارادا تورووباشدان سؤز آچپدئق. کأبیر حاقئقاتئ بللی– بترم رادیو بویونچا شاهئرلارئنگ قوشغولارئ نئنگ اوقالیاندئغئنئ، باغشئلارئنگ اولارئ یئغئ– یئغئدان یادلایاندئقلارئنئ آتا ایشانئنگ اؤزم بیلیأر اکنی.

شونونگ اۆچین– ده من اولارئنگ دؤرِدیجیلیگینی اؤورِنمک بویونچا آلنئپ بارئلیان علمئ ایشلر بارادا سؤز آچدئم، اولارئنگ قولیازمالارئنئ، تأزه اثرلرینی تاپجاق بولوپ علمئ ایشگأرلرینگ اوبادان اوبا، رایوندان رایونا ۀیلانیاندئقلارئنئ، حاطدا بئیلکی رسپوبلیکالارئنگ آرشیولرینده آیلاپ گؤزلِگ گچیریأندیکلرینی گۆررۆنگ بردیم. سونگرا صؤحبتی آصئل ماطلابئ مئنگ اۆستـۆندن التدیم، آتا ایشاندان “مختصری”، بیزینگ مختومقلئ نئنگ آدئ داقئلان دیل و ادبیات انستیتوتیمیزا ساوغات برمگینی حایئش اتدیم. اول اسلی واقت، تیره دشلری نینگ یۆزۆنه سالا سالجئلئق بیلن قاراپ، دئمئپ اوتوردئ. اول ایکی دویغئ نئنگ آراسندا غئسئلیاردئ. بیر طاراپدان کتابئ الدن گیدرِسی، ایکینجی طاراپدان بیزینگ گؤونۆمیزی یئقاسئ گـِلنوقدئ.

آتا ایشانئنگ یایدانجئرایانلئغئنئ دویوپ، ساقغالئ، مورتئ، غاشلارئ غار کیمین آقاران یاشولئ گۆررۆنگه قوشولدئ:

— بو کتاب بیلن حوشلاشایماق آتا ایشانا آنگسات دۆشمز. اوندا– دا سیزینگ راینگئزئ یئقماز–لا…

حاوا، آتا ایشان بیزینگ رایمئزئ یئقمادئ، “مختصری” بیزه ساوغات بردی. اول حأضیر تـۆرکمنیستان علملار آکادمیاسئ نئنگ دیل و ادبیات انیستیتوتئ نئنگ قولیازما فوندوندا ساقلانیار.[1]

قارابالقان دا

بیز آق توقای بیلن، مختومقلئ نئنگ نبره لری بیلن حوشلاشدئق. مسگین قلئجئنگ نبره لری بیلن دوشوشماغئ نیتلأپ قارابالقانا باقان سۆردۆک. “موخئ” اوباسئندا شاهئرئنگ آق بیکه دیین غئزئ یاشایار اکنی. بیز گؤنی شونونگ اؤیۆنه باردئق. مأرِکه اۆیشدی، داشاردا، چای باشئندا شاهئر بارادا سؤز آچئلدئ.

شول واقتلار آق بیکه، اونونگ اؤز آیتماغئنا گؤرأ، ییگریمی یدی– ییگریمی سکیز یاشلارئندادئ، قاقاسئ یوغالاندا بیر یارئم یاشئندا اکنی. مسگین قلئجئنگ اورازبی بی دیین یئنه بیر غئزئ بولوپدر. اونئ شاهئرئنگ دوغانئ نئنگ اوغلئ “تاغئ” غاررغالا أکیدیپدیر.

گۆررۆنگدشلریمیزینگ آیتماغئنا گؤرأ، مسگین قئلئچ اوزئن بویلئ، آق یۆزلی، اوزئن سارئ ساقغاللئ آدم بولوپدئر. یوقارقئ دیشلری آشاقئ دوداغئنئ اؤرتـۆپ دوران اکنی.

شاهئر بخارا هم خیوادا اوقاپدئر. طبیغاتئنا گؤرأ، آچئق یۆزلی، دگیشگن آدم اکنی. بۆتین عؤمرۆنی دایحانچئلئق ادیپ، گۆن– گذرانئنئ قئنلئق بیلن دولاندرپدئر. ساز– صؤحبتی سؤییأر اکنی. قارابالقان– دا علی سید دیین اؤکده غئچاقچئ دوستئ بار اکنی. مسگین قئلئچ شونئ تارئپلاپ، یؤریته قوشغئ قوشوپدئر:

“دوتارئ کؤک ادیپ چکر غئجاغئ،

گؤزللر عشق ادیپ آچار قوجاغئ،

کله سی کۆیله نیپ، مس بولان چاغئ،

ائقبالئ اونگایدئر علی سیدینگ…”

بیز آق بیکه دن: “شاهئرئنگ قولیازمالارئندان غالان زات بارمئ؟” دییپ سورادئق. اول شئیله جوغاپ بردی: “قاقام اؤلمزی نینگ اؤنگ یانئندا اوللاقان کتابئ اجمه قاوشورئپدئر– دا، شونئ قئلئچ آخونئنگ متجیدینه الت، ایلات اؤلیأنچانگ سنگ حاراجاتئنگئ برر دییپدیر. قاقام اؤلندن سونگ اول کتابئ اؤیۆمیزی تالان اوغرولار أکیدیپدیرلر.”

مسگین قلئجئنگ قولیازمالارئندان درک غالماندئر. آق بیکه بیز کأبیر یازغلارئ قاوشوردئ. اولار شاهئرئنگ قوشغولارئ نئنگ گؤچۆریلیپ آلنان نوسغالارئ اکنی.

*****

گنبدقابوس دا

بیز قارابالقان بیلنم حوشلاشدئق. گنبدقابوسا باقان سۆردۆک. ایکینین آرالار گنبدقابوسدا، تـۆرکمنصأحرانئنگ ایله بللی سؤوداگأری ولمأممدینگ (ولی محمد محمدی- اگ) اؤیۆنه گلیپ دۆشدۆک.

 

ولمأممت، گۆرگندأنی سؤودا ادارامئز بیلن قاوئ آراغاتناشئقدادئ. اول بیزه یۆزلأپ ایری مال، مۆنگلأپ آونوق مال ساتئن آلئپ بریأردی. بیزینگکیلردن بولسا ماتا/پارچه، قند و بئیلکی گچگین خریدلارئ آلیاردئ. اول تهرانئنگ آدلئ سؤوداگأرلری بیلن ایش سالئشیان، اولارئنگ غئلئق–حاصییتینه اندیک ادن سؤوداگأردی. گنبدقابوسئنگ اورتاراسئندا گینگ حاولوسئ باردئ، دروزه دن گیرن یرینگ– ده، یؤریته مئحمانلار اۆچین سالنان، اروپا استیلینده آبزاللاشدئرلان، دؤرت– بأش اوتاغلئ جای باردئ. حاچان بارسانگ، حوجایئن(اؤی ایه سی) اؤیده بولسا– بولماسا، ایکی سانئ نؤکر حئذماتا تاییار بولوپ دوردئ.

ولمأممت کؤپی گؤرن آدمدئ. اوزئناق، دایاو گؤورسی، ساقغال– مورتسئز، سۆیرۆرأک آچئق یۆزی، کؤنه لشن عاقئل گؤزلری، گۆلۆمسیرأپ گپ اورشئ آدمدا ایلکی گؤرِنینگدن بیرحیلی حوش دویغئ دؤرِدیأردی. اونونگ اۆسته سینه اوتورپ– توروشماغئ حالایان، یاشاماغئنگ لذتینی بیلیأن آدمدئ. من یخچالی ایلکینجی گزک شونونگ اؤیۆنده گؤردۆم. سوئددده اؤندۆریلن، پلته لئ چئرا بیلن ایشلیأن یخچالدی.

بیز مختومقلئ نئنگ نبره لری بیلن دوشوشئپ گلیأندیگیمیزی گۆررونگ بردیک، شاهئرلارئنگ قبورلارئ نئنگ گؤزغئنئ حالدادئغئنئ آیتدئق. ولمأممت بیزینگ نأمه اۆچین او بارادا گپ اوریاندئغئمئزئ دویدئ. اول ایکوچسز گپلدی:

— من مختومقلئ نئنگ حاطئراسئنا سانلئ گۆنده اونگات حجره سالدئرایئن، اوسساسئنام اؤزۆم تاپایئن، گرکلی زاتلارئنام. أحلی حاراجاتام مندن. یؤنه سیز بیر ایشده مانگا کؤمک ادینگ. گۆرگن شأهری نینگ فرماندارئندان سئغرئنگ دیلی یالجاق روغصات حاطئنئ آلئپ برینگ. سونگ مانگا گپ گلمِسین.

من فرماندار بیلن بولان دوشوشقلارئمئنگ بیرینده اوصول لئق بیلن بو مسئلأنی غوزغادئم. اول مختومقلئ دیین شاهئرئنگ باردئغئنئ بیله نوق اکنی. گؤونۆنه شۆبهه گلدیمی– نأممی، غاپسئندا قاراشیان تـۆرکمنلردن بیرینی چاغئردئ– دا:

— سن مختومقلئ دیین شاهئر تانایارمئنگ؟ — دییپ سورادئ.

چاغئرئلان دیلوار آدم بولارلئ. اول گۆلۆمسیرأپ جوغاپ بردی:

— مختومقلئ شاهئرئ تانامایان تـۆرکمن یوقدور، حضرتی فرماندار. گرک بولسا قوشغولارئندانام کأسینی یاتلاپ بیلجک.

فرماندار ساغ الینی غالغادئپ قویبردی:

— بولیار، بولیار… سونگ یاتلارسئنگ… قاراش غاپدا…

فرماندار، مختومقلئنئ تانامایانلغئنا اؤکۆنن بولدئ، عمومان شاهئرلارئ قاوئ گؤریأنلیگینی دویدوردئ، دسسینه استاندارئنگ آدئنا حاط ایبرمگی، گرکلی کؤمگی برمگی وادا اتدی.

اول واداسئندا تاپئلدئ. دگیشلی حاطئنگ باراندئغئنئ استاندارئنگ اؤزی مانگا دویدوردئ، اولام اؤکۆندی، وادا اتدی، اییام تهرانا حاط ایبرندیگینی دویدوردئ. شونونگ بیلنم مختومقلئ لئ مسئله قوتاردئ. تهراندان جوغاپ گلمدی…

****

 

 

[1] Seret: Z. Muhammedow «Awtograf  Azady», «Turkmen Iskra» 11-nji maý, 1982

Gylyç Kulyýew:

SÖKÜLEN ÝOLLAR

EÝRANDA

   Ýene täze wezipe… Ýene täze hünär.. Onuñ üstesine görülmedik, nätanyş ýurt.

   İkinji jahan urşunyñ öñ ýanyndaky ýyllarda nemes faşistleri Eýranda Sowet Soýuzna garşy giñ möçberde provokasýon, ýykgynçylyk işlerini alyp bardylar, ýerli ilatyñ arasynda sowet döwleti, onuñ syýasaty barada ýalan-ýaşryk habarlar ýaýratdylar, duşman elementlerden içallar taýynlap, olary Sovet Soýuzna aralaşdyrjak bolup çalşdylar. Eýranyñ höküm sürýän toparlary, şol sanda Ryza şah nemes faşistlerini ikelläp goldaýardylar, Bu ýagdaý faşistik Germaniýa garşy uruşýan döwletleri, şol sanda Sowet Soýuzyny Eýrana goşun böleklerini girizmäge mejbur etdi.

  Şol ýyllar Eýranda Tährandaky sowet ilçihanasyndan başga käbir welaýatlarda, şol sanda Gürgende sowet konsulhanas bard. Meni şol konsulhana iberdiler.

  Diplomatlygam meniñ üçin täze, görülmedik işdi, Ýagdaý bolsa örän çylşyrmldy, dartgnyldy. Ozaly bilen nemes faşistleriniñ telim ýyllap çeken yhlaslaryny puja çykarmalydy. Ýerli halka, şol sanda türkmenlere biziñ ýurdumyz, döwletimiz, syýasatymyz barada hakykaty ýetirmelidi. Munuñ özi dürli raýonlarda, dürli formada düşündiriş işlerini alyp barmaklygy talap edýärdi, Şu işi giñişleýin ýola goýmaga amatly şertler bardy.

   Türkmen klassyky edebiýatynyñ düýbüni tutan Magtymguly Pyragynyñ, onuñ kakas Döwletmämmet Azadynyñ, belli şahyr Misgingylyjyñ Türkmensahrada önüp-ösendikleri maña mälimdi. Olaryñ ýaşan ýerleri we nebereleri bilen tanyşmak meni çyndan gyzyklandrýardy. Bu barada käbir maglumatlar eýýäm toplanypdy.

   Ynha, biz ýene üç bolup ýola düşdük. Özünem şahrlarmyzyñ nebereleri bilen duşuşyga niýetläp ýola düşdük.

  İlki Hajygowşana bardyk. Onuñ duwşundan ozalam birki gezek geçipdik. Töwerege ser salypdyk, Magtmgulyny ýatlapdyk, emma aýak çekmändik. Bu sapar günortany Hajygowşanda geçirdik, obanyñ ilaty bilen tanyşdyk.

  Hajygowşan tüýs türkmen obas. Bir keşbini, bir durkuny üýtgetmän gelýän türkmen obas. Şol hatar-hatar öýler, şol pessejik pagsa tamdyr kepbeler… Şol agaç-daragtsyz, bag-bakjasyz tekizlik… Şol baýdyr garyplyk… Şol däp-düzgün…

  Eger kino işgärleri Magtymgulynyñ Hajygowşandaky döwri barada film döretmeli bolaýsalar, olar dekorasiýa ýasamaly bolmazdylar. Hemme zat öñki-öñküliginde. Ullakan üýtgeşiklik ýok.

   Hajygowşan ýaşamak üçin örän amatly ýer. Howasy aram, ýakymly. Demirgazgy, gündogary, günortasy daglyk. Günbatary tä Kaspi deñzine barýança eliñ aýas ýaly tekizlik. Sähelçe ýerden Gürgen derýasy bir joşup, bir köşäp akyp ýatyr. Ekerançylyk üçin ýer ýeterlik.

   Magtymgulynyñ setirlerini ýatlanyñy duýman galýarsyñ:

          Öñünde belent dag, serinde duman,

          Deñizden öwüser ýeli Gürgeniñ.

          Bulut oýnap, baran dolsa çaýlara,

         Akar boz bulanyp sili Gürgeniñ.

  Obanyñ ýaşulularynyñ gürrüñ bermegine görä, Döwletmämmetdir Magtymgulynyñ zamanynda Hajygowşan olaryñ tiredeşleriniñ — gerkezleriñ ekerançylyk edýän ýeri ekeni. Emma hemişelik oturýan ýerleri Etrek derýasynyñ kenaryndaky Aktokaý obasy bolupdyr.

  Hajygowşanda Magtymgulynyñ neberelerinden hiç kes ýok ekeni. Ýagdaýa belet adamlaryñ aýtmagyna görä, olar Aktokaýda ýaşanmyşynlar.

  Magtymguly Hajygowşanda agyr nähoşlapdyr. Garrylyk… Onuñ üstesine nähoşlyk… Ol halynyñ barha teñleşýändigini duýupdyr. «Demim kesilmäkä meni Aktokaýa eltiñ, amanady tabşyrmaly bolaýsam, kakamyñ ýanynda jaýlañ» diýipdir. İlat ony Halatnebi dagndan eginlerine göterip geçiripdir. Şol dagyñ üstünde, näköklükde şahyr iñ soñky goşgusyny aýdypmyşyn:

            Gatlak-gatlak gara daglar,

             Gatlagyñda garym galdy.

            Agaç uzyn, boýum gyýsga,

            Dal uzakda ilim galdy.

    Biz Aktokaýa bakan ugradyk.

  Maaşyn Etrek derýasyna ýakynlaşdygyça gökleñlerin daglary, şol sanda Güllidag uzaklaşýardy, demirgazkdan serhet çekip geçýän Soñudag ýakynlaşýardy. Gün aşaklgyna eñiberende Aktokaýa ýetdik.

  Obaçlyk derýanyñ iki tarapy gyralap, esli ýere uzap gidýär. Galapynam gadymy türkmen öýleri. Dumly-duş açyklyk, kä ýerde gyrymsy agaçlar suwsuzlykdan kibtini gysyp, saralyp otyrlar. Hajygowşandan alyp gaýdan ýolagçymyz bizi Magtymgulynyñ neberelerinden iñ ýakynynyñ — Ata işanyñ öýüme eltdi. Tanyşdyk. Sähelçe salymdan adam bary üýşdi.

  Ata işan otuz bäş ýaşlarynda, orta boýly, görme-geý tegelek ýüzli, parahat gözleri ýylgyryp duran ýigit ekeni. Ol biziñ näme üçin gelenligimizi añdy-da:

— Ýörüñ onda gün ýaşmaka gonamçylyga aýlanyp gaýdalyñ — diýdi.

  Gonamçylyk obanyñ golaýynda ekeni. İlat oña «Garrak Mollanyñ gonamçylygy» diýip at beripdir. Döwletmämmet bilen Magtymguly bir ýerde jaýlanypdyr. Goşa gubruñ töwereginda çuñ garym gazlypdyr. Döwletmämmediñ gubrunyñ başujynda ullakan döwük gazan bar. Şol gazan onuñ kyrky berlende goýup gidilen gazanmyşyn.  Başga hiç hili ýadgärlik ýok.

Muhammet Çerkez guburlary garyşyk bir duýgy bilen syýnlady-da, maña bakyp, çawuş çakyp diýen ýaly dillendi:

— Dag belentligine galan nysanlar, gör, nähili ýagdaýda ýatyrlar!

  Muhammediñ başyny yrap, perişan dem almagy meniñ üçin düşnüklidi. Guma garylyp, gözgyny halda, iki sany üýtgeşik akyldar, beýik şahyr ýatyrdy. Olary külli Türkmenistanda tanamaýan barmyka? Ylaýta-da Magtymgulyny…   Türkmeniñ diline, edebiýatyna, ruhy älemime ganat beren, ony hak iş üçin, ýagty geljek üçin göreşe, söweşe çagyran, ölmez-ýitmez Magtymguly… Senmikäñ bu ýatan?

  Howa, şoldy.

   Ata işan bizi öýüne äkigdi. Agşam uzak wagtlap Döwletmämmetdir Magtymguly barada gürrüñ boldy. Biz şahrlaryñ Aşgabatda neşir edilen kitaplaryny görkezdik, olaryñ goşgularyndan käbirini okap berdik. Gürrüñdeşlerimiz geñ galdylar. Bärden gaçyp baran duşman elementler: «Şuralar Magtygulyny ýigrenýärmişinler, dindar saýýarmyşynlar» diýip, gürrüñ ýaýradypdyrlar.

  Sohbegimiz tiz gyzyşdy. Ata işan gerkezler bara-da, Döwletmämmetdir Magtymgulynyñ Aktokaýda, Hajygowşanda güzeran görüşleri barada gürrüñ berdi. Biz ondan:

— Şahyrlaryñ hatyrasyna ýadgärlik gurup bolmaýarmy? — diýip soradyk.

— Wah! — Ata işan başn ahmyrly ýaýkady. — Hiç Bolmanda kiçijik hüjre salsañam boljak welin, gurbatymyz çatanok. Diñe bizem däl. İlatyñ aglabasy gününi zordan itekleýär.

  Gurleşip oturşymyza bizi bir mesele aýratyn gyzklandyrýardy: Magtymgulynyñ golýazmalaryndan saklanyp gelýäni barmyka?

  Ata işan meniñ sowalyma birbada jogap bermedi. Soñra gönüsinden gelmekden çekinýän ýaly, ýaýdanjyrap gepledi:

— Döwletmämmet köp okan, köp bilen adam bolupdyr. Onuñ uly baýlygy kitap ekeni. Magtymguly kakasynyñ däp-dessurn dowam etdiripdir. Olam bar-ýogyny kitaba beripdir. Buhara gitse-de, Hywa barsa-da, horjunlap kitap getiripdir. O zamanlar gyzylbaş bilen ýagyçylyk güýçli ekeni. Ot-elek bolup, bar-ýogyñy taşlap, aýakaldygyna gaçylýan wagyt köp bolupdr. Şol urha-urlukda şahyrlaryñ kitaplaram kül bolupdyr. Magtymgulynyñ, özem ýazan kitaplaryny gyzlbaşlaryñ weýran edendiklerini goşgularnda zeýrenip beýan edýär.

  Ata işan demine dowamly dyýngy berdi. Soñra töweregindäki ildeşlerine göz gyýtagny aýlap, şol bir ýaýdanjañlyk bilen dowam etdi:

— Men ömrümde ýalan sözlän adam däl. Sizdenem hakykaty gizlemäýin. Döwletmämmet babamdan galan bir kitap bar. Ony gözümiziñ göreji ýaly saklap gelýäris. Şahyrlaryñ öz elleri bilen ýazan kitaplaryndan başga derek galmady.

   Biz Ata işandan kitaby görkezmegi haýyş etdik. Ol galyñ kitaby getirdi-de:

— İne, şu kitap Döwletmämmet mollanyñ hut öz eli bilen ýazan kitab.— Ata işän biygtyýar sandraklaýan goşa goly bilen kitaby maña uzatd.

  Men agramly kitaby elime aldym. Onuñ daşyna berk jilt çekilip, gön bilen berkidilipdir. Ýüzünde ýazgy ýok. İlki sahpany açdym. Owadan arap harplar bilen «Muhtaser» diýip ýazlypdyr.

  Ata işan arap hem pars dillerini gowy bilýär ekeni. Ol kitabyñ soñky sahypalaryndan birini açdy-da, ondaky setirleri okady. Soñra olary türkmen diline terjime etdi. Onda Döwlötmämmediñ kitaby 1159-njy ýylda (1747) ýazyp gutarandygy görkezilýär.

   Kitabyñ gyralarnda-da boş ýer ýok, ýazgyly. Ata işan çem gelen sahypalaryndan birki sanysyny açdy-da, ýagdaýy düşündirdi:

— Bularam Magtymgulynyñ hatlary. Döwletmämmet ýogalandan soñ Magtymguly dürli meseleler boýunça öz pikirini şu kitapda ýazyp gidipdir. Kitaby okajak bolýan kän. Emma men hiç kime beremok. Şundan başga Döwletmämmet bilen Magtymguludan ýadygärlik galan zat ýok. Olaryñ goşgularynyñ nusgalary bar. Emma golýazmalary ýok.

  Nähili tapyndy! Beýik akldarlaryñ Aşgabatda-da, Magtymguly adyndaky dil we edebiýat institutnyñ arhiwinde-de şahyrlaryñ golýazmalarynyñ ýoklugy maña mälimdi. Hiý-de, beýle bahasyz tapyndyny elden gidirip bolarmy.

  Biz Döwletmämmet bilen Magtymgulynyñ döredijiligini il-güne ýetirmek boýunça Türkmenistanda görülýän çäreler barada turuwbaşdan söz açpdyk. Käbir hakykaty belli-beterem radio boýunça şahyrlaryñ goşgularynyñ okalýandygyny, bagşylaryñ olary ýygy-ýygydan ýatlaýandyklaryny Ata işanyñ özem bilýär ekeni.

  Şonuñ üçin-de men olaryñ döredijiligini öwrenmek boýunça alnyp barylýan ylmy işler barada söz açdym, olaryñ golýazmalaryny, täze eserlerini tapjak bolup ylmy işgärleriñ obadan oba, raýondan raýona aýlanýandyklaryny, hatda beýleki respublikalaryñ arhiwlerinde aýlap gözleg geçirýändiklerini gürrüñ berdim. Soñra söhbeti asyl matlabymyñ üstünden eltdim, Ata işandan «Muhtaseri», biziñ Magtymgulynyñ ady dakylan dil we edebiýat institutimiza sowgat bermegini haýyş etdim. Ol esli wagt, tiredeşleriniñ ýüzüne sala saljylyk bilen garap, dymyp oturdy. Ol iki duýgnyñ arasnda gysylýardy. Bir tarapdan kitaby elden gideresi, ikinji tarapdan biziñ göwnümizi ýykasy gelenokd.

  Ata işanyñ ýaýdanjyraýanlygyny duýup, sakgaly, murtdyr gaşlary gar kimin agaran ýaşuly gürrüñe goşuldy:

— Bu kitap bilen hoşlaşaýmak Ata işana añsat düşmez. Onda-da siziñ raýñyzy ýykmaz-la…

  Hawa, Ata işan biziñ raýmyzy ýykmady, «Muhtaseri» bize sowgat berdi. Ol häzir Türkmenistan ylmlar akademiýasnyñ dil we edebiýat institutynyñ golýazma fondunda saklanlýar.[1]

  Biz Aktokaý bilen, Magtymgulynyñ nebereleri bilen hoşlaşdyk. Misgingylyjyñ nebereleri bilen duşuşmagy niýetläp Garabalkana bakan sürdük…»

Makalany rus/krill hatynda latynça geçirip, gaýtadan ýygan:

[1] Seret: Z.Muhammedow «Avtograf  Azady», «Turkmen Iskra» 11-nji may, 1982