۱۹۲۵–نجی یئلدا جمهورییت اوغرونداقئ گؤرشلر باسئلئپ یاتئرلاندان سونگرا تۆرکمنصأحرادا بولوپ گچن کأبیر حالق حـرکتلری
(آنناگلدی آجئنگ، آشئر کـۆتی نینگ، مردآلئ نئنگ، هم– ده ۱۹۲۶– نجئ یئلدا ماراوادپه دأکی افسرلرینگ ۱- نجی غوزغالانگئ بارادا)
آنناگلدی سردارئنگ غوزغالانگئ
تـۆرکمن حالقئ نئنگ اؤز ائقبالئنئ اؤزی کسگیتلمک بویونچا عثمان آحونئنگ یولباچشئلئغئندا آلنئپ بارئلان اولئ مؤچبردأکی حالق گؤره شی ۱۹۲۵-نجی یئلئنگ اوکتیابر آیئندا، ایران قشونئ بۆتین صأهرانئ غانا چایقاپ، کۆممت غاویزا گیرندن سونگ توغتایار. اما تهرانئنگ یاراغلارئ یرده قویوپ، بۆس-بۆتین بویون بولمالی هم-دا مالدارلارا اوندان-اونگا گؤچمگی غاداغان ادیأن چاغئرئشلارئنا قولاق غابارتمادئق تۆرکمنلر بو گزک کلته لرینگ “آچ” تیره سیندن بولان و ساللاخ اوباسئندا اوتوران آنناگلدی نینگ تؤوه رگینه یئغنانشیارلار.
۱۹۱۷-نجی یئلدا اورسیتده بولشویک ائنقئلابئ ینگیش غازانئپ، روسلار کۆممت غاویزداقئ “کمیسیون” ادارلارئنئ ترک ادن واقتئندا آنناگلدی اول یره چوزوپ، بیر توپار اوق-یاراغ آلیار. اول سونگرا حوجانپسه چوزوپ گلن سرهنگ فضل الله زاهدی نینگ (آصلئ آذری) قشونئ نئنگ اؤنگۆنده-ده برک دوریار. ساللاخئنگ آشاق یانئندا غاضاپلئ آتئشئق بولیار، شوندا ایرانئنگ حاربیلارئندان ۱۰-لارچاسئ هلأک بولیار. اولارئنگ اؤلن یرلری بللی بولوپ دوریاردئ، یؤنه سونگ-سونگلار اول یرلر سۆرۆلیپ، شول واقعادان نئشان غالمادئغا منگزه یأر.
باشا-باش سؤوشده آنناگلدیگینی آلئپ بیلمجگینه گؤز یتیرن رژیم، همه یرده بولوشئ یالئ نامارتلئغا باش قوشوپ، آنناگلدی نینگ کؤنه دوستئ، ائرضا شانئنگ دؤره دن ژاندارماسئنا قوشولئپ، نایب (استوار) درجه سینی آلان حوجانپسلئ ملا سؤیۆن (نیازئ) نی اونونگ قاصدئنا چئقاریار. نایب، حامانا بیر زادئ ماصلاحات اتمک باهاناسی بیلن آنناگلدینی قرقئ اوباسئنا چاغئریار. شول بیر واقتئنگ اؤزۆنده اوبانئنگ غایرا یانئنداقئ جارلاردا ۱۰ سانئ یاراغلئ ژاندارمئ قوییار.
گپلشیکدن سونگ، نایب، آنناگلدینی یولا سالماق اۆچین اونی شول ژاندارمالارئنگ بوقودا یاتان یرینه التیپ، شول یرده هم آتئپ اؤلدۆردیأر. بو واقانئ انچمه یئللاپ آنناگلدی نینگ یانئندا سؤوشن جنگل کلته اؤلمزیندن بیرآز اؤنگ مانگا گۆررۆنگ بریپدی.
آنناگلدی کلته نینگ یولداشئ جنگل کلته نینگ یاتلامالارئ
(آیدیشی یالئ یازغا گچیریلدی):[1]
“قشونئنگ (ائرضا شانئنگ-آگ) گلیأننی اشیدیپ، همه تـۆرکمن، آتابای، جافاربای جم بولدئ. اونسونگ، “قاراسوودان” مونونگ اؤنگۆندن باردئلا. قاراسوودان آتئشئپ-آتئشئپ تأ حوجانپسه چنلی آتئشدئلا، شو بیلن. اوندان حوجانپسه گلندن سونگ، اوسوم، بی، هر کیم دارغادئ، “ساللاخا” قایتدئلا. یاشوللار همه سی بیریگیپ ساللاخا قایتدئلا. ساللاخا گلدیلر گۆررۆنگ اتدیلر، موندان اوهام گیچ اؤیلأررأک، حوجانپسدن ساللاخا حرکت اتدیله. لشکرلردن، موندا-دا شو جارئنگ ایچینه دولوپ، همه کیشی آطئ قویوپ، پیادا دۆشۆپ، شوندا، موندان (حؤکۆمت قشونئ-آگ)، قاراض یۆزه قولای بیر شئیله آلدئلار، ایچینده بیر پرماندارمئ، بیر درجه دار-دا بار. آنناگلدی-دا شونئ ادیپ یؤرن. سونگرا اوسام گیج-دأنی یئنه-ده گلدی بو پیلموتلی (مسلسل- آ.گ)، ایلردن گلدیله. گلنده بو، نپس سردار-دا بار، بو یاشوللار: “بو ایگرتجک دأل، آنناگلدی حان، سن نأم بولسانگ اؤزۆنگ بول، بیز-أ یندی مونگا تسلیم بولماساق باشغا چأره یوق” دییدیله. آنناگلدی: “من تسلیم بولمالئ دأل، تأ، آخر دمیم، میللتیمی بریأنچأم” دییدی.
گیج موندان اوسام پیلموتلی کأن تـۆپنگلشدیله، اوسام چئقدئق موندان، آنناگلدی آچ چئقدئ. بارئپ آلتئنا باردئ، توقماغا (آلتئن توقماق. قرقئ اوباسئ نئنگ غایراسئندا- آگ)، شوندا اوتوردئ بی، اوهام، دؤولت بیلن قارشئ بولدئ-دا شی تادا بی. بو مونگا قاتئرنا بیلمه دی، اول اونگا قاتئرنا بیلمه دی، شوندان، اؤزۆنی ساقلادئ بی. اوندان سونگ قاراغا، آنناگلدینی نایب[2] ایسلأپ :”شو تایدا گۆررۆنگمیز بار گلسین، ساتاشجاق، بیر گۆررۆنگ اتجک دییپ “ملا مردینگ” اؤیۆنده، قارغئلئ ملا مرد، کؤر. شوندا ناهار ایدیله، چای ایشدیک، داشارئ چئقدئلا، بیله گۆررۆنگ اتدیله. شوندان سونگ دییدی (آنناگلدی): “ایشی بولان ساللاخا گیتسین، بئیله کأ گیتسینگ، منی نایب یولا سالجاق، آز ایشی با”دییدی. [3] آلداپدئر-دا مونئ، قاراض. اوندان سونگ بیز-أ دارغادئق، ساللاخا گلدیک. بیر توپار آطلئ لار ساللاخ-دا قالدئ، بیر توپار آطلئ قارغئ-دا قالدئ، بیر توپارئ اوتاق-بیتاق یایرادئ-دا، یانئندا بیر جؤهر کلته بار، بیر-دا اؤزی، باشغا آدام-دا یوق موندا. نایبی آلیا، گیدیأ بولا. شو ایکیننیدن اؤنگینچیک آنناگلدینی اوروپدئرلا، بو امنیه (ژاندارم) بیله. مؤمۆنجیک-ده بی. قارغئنگ قایرا یاندا. شوندان اوسام مونئ ایکیننیرأک، بیزینگ قارغئدا اینیمیز باردئ، دوغان اوغلانئمئز، ساللاخا گلدی: “آنناگلدی آتئلدئ” دیییأ، اسن طبیب-دا، همه لر-ده ساللاخدا-دا، “آنناگلدی اوورلوپدئر، شوجۆره تلکه ایش بولوپدئر، بیزی، واخ یاندان قاووپ آیئردئ-دا، باغتئ یاتئپدئر.” شوندان سونگ گۆررۆنگلشیپ بیز آطلاندئق. قارغا اوغرادئق، اومچالئنگ بأری یاندا عیسی حاجئنگ اوغلئ، عظیم دییأ، پانگ، اول دییدی: “آنناگلدی-ده اورلودئ، جؤهر-ده اورلودئ، بو تایدا ایکیسی باردئ. یارجان کلته بیلن جؤهر-ده اورولدئ. سولطان مأد شیرحان (حؤکۆمتینگ اومچالئ اوباسئنا تۆرکمنلردن بللأن وکیلی بولمالئ-آ.گ)، بولار-دا گلدی، “شومات سیز ایزئنگئزا دولانئنگ” دییدی. شوندان اوسام بیز مؤمۆنجیگه بارئپ، توقماق-دپده آنناگلدی بیلن بئیله کیلری جایلادئق، آلتئن ایلرکیسی، توقماق قایراقئسئ- شوندا مونگ مازارچئلئغئ، دانگا چنلی شونئ جایلاپ، اوندان ارتی-ده مونگ (ایرانئنگ-آ.گ) سربازی، بئیله کیسی، امنیه سی گلدی. بیزینگ بیلن آتئشا-دا بیلمدی، یؤنه سانگا قارا بریپ دوو، هوو داشدا. یاشوللار (تۆرکمن یاشوللارئ، مأمت آحون، ملجان حان و…آ.گ) گلیپ: “سیز بیر شوندان چئقسانگئز، یئنه بیراصلاح بولماقلئغئنا (یاراشئق) یئنه بیر زادا قاوی بولجاق.” دییدیلر. اوهام بیز: “بولیا” دیییپ، بیز چئقدئق شوندان. اوبادان چئقدئق هممأمیز، یسیر (آیال-چاغا) بولسا او-دا چئقدئ، آیرئلدئ، حاریجا گچدیلر، اورسا گچدیله (تۆرکمنیستان بولمالئ-آ.گ). بیز اوهام ایران سرحدینه یولا دۆشدۆک. بیزه آنناگلدی نینگ اوغلئ چوپان باتیر یولباشچئ بولوپ، سونگئ داغا اوغرادئق. ایندی بیزه بو تایدا دۆیرملی بولدئق-دا. الیمیزده بأش-آتار، اون-آتار، اۆچ-آتار، موززور (تپانچه)، قاما، قئلئچ یالئ یاراغلار باردئ. بیز بیله گیدن اوغلانلاردان:
اسن طبیب، صالخ، صفا، قینجال، قئلئچ، ماشاتغولئ، سؤیۆن قانچئ، حایدار-آنناگلدی آجئنگ اوغلئ، نورگلدی- آنناگلدی آجئنگ اوغلئ، قارجا کلته، آمانجان کلته، طوواق قئلئچ کلته، رجب ساقاوئ، آمان قارراوئ، قئلئچ نیاز قارراوئ، گؤکجه کلته، آمانجان دۆیجی، جبار ماغتئمئ، آی ایندی کأن کۆیۆمه دۆشمیأ. واقت گچدی-دا مونگا. شو واقتلار بولساق ۲۴، ۲۳، ۲۵- ه باران دأل بولساق گرک. چوپان-دا مندن بیر یاش کیچی، او-دا ۲۳، ۲۴. ملا چوپان دیییأردیله-دا اونگا. شوندان سونگا اوغرادئق. سونگئ، داش-دا بی. یولدا “قارا ماخئر” دیییأ، بیر بای آدام، بیر توپار یاراغلئ آدامئ باردئ. قاراماخئرئنگ قویسئ نئنگ حأضیر-دا آدئ با. شوندا-دا چای-ناهار ادینیپ، اؤیلأنی اوقاپ اوغرادئق سونگا. بارشئمئزا، یولدا اونگا یته بیلمأن یئنه گیجه سینی “پوسلانگ” چشمه سی دیییأ، سونگئنگ بأری یاننا. ارتیر-ده چای-سای ایچیپ، سونگا اوغرادئق، گۆنورتان باردئق. چشمه آبا، “آبا سارئنگ” چشمه سی، باشئنداقئ اؤیۆنگ یاشولسئ نئنگ آدئ قادئر بای، شوندا بارئپ دۆشدۆک. شوندان بیر ۷-۸، ۱۰ گۆن، قاراض بؤکده نیپ، “یللینگ” داغئنا باردئق. سونگئ داغدان-دا آنگئردا. اورسئنگ گرنیسی نینگ (آراچأک-آ.گ) اؤنگ یانئندا. بی-ده، سونگئ-دا، اورسئنگ گره نیسی، آرقاسئ شوروینگکی، ایلرسی ایرانئنگقئ. شوندا “کأریز”-ده پوستئ بار (برج نگهبانی- آ.گ). شو تاق بارئپ، ایندی بیز قاچئپ یؤرن آدام-دا بیز. اؤلۆم بولسا، ظولوم بولسا دۆشۆپدیر، سونگئ-دا، “یللی”- ده اوتایدا اورشامئزاق. شو تایدا ۱۰-۱۲، ۱۵ گۆن یاتئپ، بأریک قایتدئق، ساللاخا. یولدا “اؤیلیک” (اویلوق بولسا گرک-آ.گ) دیییأن یرده دۆشله دیک- آق توقایدان-دا آنگئردا.
ائرضانگ نؤکرلری-ده امنیه سی بار، ژاندارماسئ بار، صاحبمنصبلری نینگ آدئنا بیرینه فته لشگر دییأ، فته لشگر شول سولطان مأد شیر حان، طایپاسئ قوجوق. اؤنگۆمیزدن پیلموتلی گلجک دییپ، بیزه حابار بردیلر، شوندان گچجک شو گیجه. دانگدان پیلموتلئ وردولار، جنگ اتمأن دوردوق تأ گۆنورتانا چنلی. بیز-ده اولارا کأر اده بیلمِدیک، اولار-دا بیزه کأر ادِبیلمدی، بیزدن بیر آط اؤلدی. اوندان-دا بیر امنیه سی اؤلۆپدیر. باشغا بیرزات، کأر بولمادئ. بیز اوندان چئقدئق، غایئتدئق بأریک. دوغرئ قارراولار-دا، قارا-مشیکلرده، او-تایدا بیر چای ایچیپ- آق توقایدا بولیا. سونگرا گلدیک قارا-ماخئرئنگ قویسئنا. او-تایدا بیر یاتاقا-دا ارتی، گیچ-اؤیلأن ساللاخا گلدیک. ساللاخدا-دا شونگ (حکومتینگ-آ.گ) رئیسی با، دوردئ چاقجا دییأ (چۆکگأنلردن- بندرتۆرکمندأکی دکتر دوردئ چۆگان شونونگ آت داقئلانئ بولمالئ)، امینه لری با، بولار بیلن تـۆپنگلِشیپ-تـۆپنگلِشیپ، قاراض امینه سینی-أ آیئردئق، چوپانئ-دا شوندا وردوردئق. ساللاخ-دا وردوردئق. رئیسینگ اؤزۆنی-ده وردوق، گۆرگنینگ ایچینده ورولدئ دوردئ. امنیه لرینی-د ا آیئردئق آرادان، بیزدن بیر شو گیتدی. چوپان گیتدی. اوندان-دا لأشیمیزی آلئپ، آتاسئ نئنگ یانئنا گتیریپ جایلاپ، یئنه چئقدئق، گیتدیک سونگا (سونگی داغی). اوندا، سونگئ-دا یاتئرقاق ملا نازدوردئ یوموت کۆممتدأکی خرلاردان، ملجان حان-(آتالاردان)، مأمت آخون-دا شو واقت وکیل، داز: “بیزی اصلاح ادِیلی” دیییپ، چاغئرئپ، گتیریپ، شوندان اصلاح بولدوق (حکومته بویون بولدوق- آ.گ). اصلاح بولانئمئزدان سونگرا ۱۰ گۆن اجازه آلئپ، یسیرلریمیزی اورسیتدن آلئپ ایرانا گلتیردیک. تسلیم بولدوق.
بارئ منگ بیلیأن زاتلام شی. ملجان حان-دا بولسا بیزینگ ضدیئمئزا یشلأن، شول وورشدا، یؤنه بیزی اصلاح ادن شی مأمد آخون بولدئ، ملجان حان، ملا نازدوردئ یوموت، اولار-دا بیزینگ ضدئمئزا، بیزینگ بیلن تـۆپنگلشیأن آدام، شولا. ایندی موندان یوقارئ گیدریم یوق. اوندان سونگرا تسلیم بولدوق-دا. تسلیم بولوپ شول دۆیجی-ده (آق غالا بیلن کۆممدینگ آرالئغئندا-آ.گ)، شوندا پناه بولدوق بیز. شوندان بأری ساللاخا گلمِدیک، ساللاخا گلمأنیمه، یدی یئل بولدئ، اوغلانلار اوقئسئن دییپ، کۆمۆش-دپأ گلیپ اوتوردئم.”
جنگل کلته یاتلاماسئندا آنناگلدی آجا و اونونگ اوغلئ چوپان سردارا قوشولان قوشغولارئ-دا اوقاپ بردی. ناز-آبادلئ مـِرِت شاهئرئنگ آنناگدی-آ قوشان قوشغوسئ:
“اشدینگ ایللر آنناگلدی باتئرئنگ،
آط دِمینه کاپئر چاپان باتئردئر.
باتئردئر، سؤوشد چئقار هۆنأری،
قانئم کله سیندن قایئران مئنارئ.
پألیواندئر یئقار بییک چئنارئ،
…..[4]
پیلموت بیلن دوغرئ دِپن باتئردئر.
یازغو برسه چاغئیر قادیر آللانئ،
تئمسال اؤزۆن، مۆنگه برمز پللأنی.
دوپولاندا بیلمز توپئ، گۆللأنی،
یری گلسه یکه قاپان باتئردئر.
مۆنه ور دؤولتی، دۆنیأ
آط-یاراغ قویاندا، گؤونی، خئیالئ،
اوزالئنئ گؤرن نیکالئ آیالئ،
دؤرت دۆرلی آل یانگاق اؤپن باتئردئر.
اولیـغول بولسا اولئ، اولیغئمئنگ باشئ،
اوندان راضیدئر، یاقئنئ، داشئ،
آنناطوواق قارنئبیر قارداشئ،
رشیدلیک نظمین توتان باتئردئر.
آیدار مِرِت یۆورۆگدیر اونونگ آدئ، طایپاسئ کلته دیر، آچدئر اؤولادئ،
بیر کیشی نینگ فرزند دوغوم مئرادئ، پدرش، ملا چوپان باتئردئر.
************
آق غالالئ آتا-داغلئ نئنگ اوغلئ ملا اسن دیین شاهئرئنگ چوپان سردارا قوشان قوشغوسئ:
“قوچاغئنگ قوچاغئ، مِردینگ مِردی سن قووردئنگ چاغاسئ، اۆسرلم-زال، چوپان. آغلانئنگ آرقاسئ، آزانئنگ أرئ،
گؤنگده آیئرپالان، یرده سال چوپان. (سال= قایق)
چوپان پأهیملی بول دۆنیأ بی-وپا،
انه دن-آتادان، قارداش، دۆشدۆنگ-دا جودا. یوقارسئ سونگئ، آشاغئ دریا،
بیر گیجه-ده آو سالان باتیر، چوپان.
باقئ دۆنیأ سندن گؤونۆم ائشانماز، (ائشانماق= باور و بستگی )
بیله تاییار قوشاق قوشانماز،
مۆنگدن تشویش اتمز، بیردن ائشانماز،
سؤوش گۆنی مۆنگه تایدئر،باتیر، چوپان.»
************
ساللاخ اوباسئ نئنگ اوت بریلیشی باراداقئ قوشغئ:
ساللاخ-دا سرهنگ زاهدی نینگ قوشونئنا اورلان ضاربانئنگ اؤجۆنی آلماق، هم-ده حالقئنگ گؤزۆنینگ اودونئ آلماق ۆچین، سرهنگ تیمورتاش ئنگ بویروغئ بیلن اوبا اوتلانیار. شول واقا بارادا قوشولان قوشغئ6[5]:
“ای آقالار ساللاخ واصپئنئ آیدایئن،
اۆستۆندن دؤورانئ اؤتدی، ساللاخئنگ.
………………………………………
آدی قالئپ، اؤزی گیتدی ساللاخئنگ.
قارا کاپئر “اوتلانگ” دییپ بویوردئ،
نئشان قویمان، شوندان بار زادئن آیئردئ.
غاضاپ بیله بییک تاملار سؤکۆلدی،
تالانگ وروپ، آرپا-بوغدای چکیلدی،
یدی شور- دا قئزئل آرتماق سئیرئلدئ،
آشاق یانندا بیر صف قشون غئرئلدئ.
غایراسئ بالقان دان اؤتدی ساللاخئنگ،
آدئ غالئپ، اؤزی ییتدی ساللاخئنگ. اوتوردئلار آنناگلدی باشئندا،
گۆن یاشانسونگ، کاپئر آلدئ داشئندا.
********
آنناگلدی آجئنگ جۆنیت حانا یاردام بریشی
جنگل کلته اؤز یاتلاماسئ نئنگ دوامئندا جۆنید حانئنگ ایرانا گچیشی و آنناگلدینینگ اونگا یاردام بریشی و بو یرده بولان واقالار بارادا شئیله گۆررۆنگ بریپدی:
“حان جۆنید اورسدن چئقئپ بی تاق یاشاماغا گلدی. خالد نبی نگ غایراسئندا “اۆچ قویئ نارلئ” دییأ، شوندا گلیپ اوتوردئ. سونگ جۆنید حان، یولداشئ شالتای باتئر بیلن گۆرگن ینگ حأکیمی “سردار اجل” دییأ، حکیمی نگ یانئنا باردئ. من-ده باردئم. شوندا حکیمی: “یاراغلارئ برینگ” دییدی. جۆنید بولسا: “بیز یاراغئ بریپ، یاشا بیلمریس، یؤنه یاراغ الیمیزده قالسا، بیز خاریجا بیلن، اورس بیلن بولسون هر یر بولسون، ورشمالئ بولسا-دا ورشارئس” دییدی. اوندا اوق-یاراغ دییسنگ بول، قورحاناسئ تـۆکل، اؤزۆنینگ-دا ۶۰۰-۷۰۰ آطلئسئ با. او-دا بیر دؤولت. ائرضانئنگ قشونئ اولارئنگ اۆستـۆنه آیلاندئ. جۆنیدینگ یولونئ بوغدولا، گؤکلنگ یولونئ-دا بوغدولا، کۆممت طاراپئنئ-دا بوغدولا.
مونئ هیچ یانگا چئقارمادئلار[6]. سکگیز گۆنلأپ غاباو بولدئ، جۆنیدی هیچ یره قویبرمدی. آخئرئندا شانئنگ قشونئ غئسسانئپ، جۆنیدینگ اۆستـۆنه چئقمالئ بولدئ. تـۆپنگلشمأن دوردولار، ارتیرکی آتئشاندان تأ ایکیننی-نه چنلی مونئ خلاص اتدیلر (شانئنگ قشونئنئ یـِنگدیلر-آ.گ). حان جۆنید شونگ (ایرانئنگ-آ.گ) مۆنگه قولای لشگرینی غئردئ. بیز-دا شونگ ایچینده. بی-دا (جۆنید حان) آنناگلدی بیلن کؤک-دأ. بیز-ده کؤمک بریأس-دأ. شو تایدا مونئ لییس اتدیلر، غئردئلا.
شانئنگ دارغان قشونئندان یاراغ آلجاق بولانئمئزدا جۆنید دییدی: “بیر اوقا-دا ال دگیرمأنگ، آطا-دا ال دگیرمأنگ، منگ اؤزۆمده یاراغ-دا بول، هرنأمه ایسله سنگیز من-ده بار، شونگا ال دگیرمأنگ” دییدی. شو واقت شی مأمت آحون ارته سی باردئ جۆنیدینگ یانئنا. دوردی قئلئچ حان بار، قاراض کأندی، یاشولئ آداملا. شونئ بیلمه دیم، نأدیپ آلدادئ، یوغسام جۆنید اوندان قورکیان زادئ یوق- یاسسئن جۆنید آوغانا طاراپ یولا دۆشدی. آنناگلدی اونگا کؤمک اتمأنه ۱۰-۱۵ آطلئ بردی، من-ده بار، آوغانا یولا دۆشدۆک. ۲۰ گۆن یول یؤرأپ، آوغانا آشدئق. بیزی اۆچ آی ساقلادئ، حززت-سئیلاغ اتدی. یئنه ایران سرحدینه گیردیک، ایندی بیزینگ غایغئمئز یوق، بیز نأمه یأ ؤلملی، یأ اؤلدۆرملی، باشغا گۆررۆنگ یوق، ماصلاحاتلاشئلغئ-دا. شو بیلن بیز آلتئنا گلدیک.
****************
آشئر حانئنگ (آشئر کۆتی نینگ) غوزغالانگئ
۱۹۲۸-نجی یئلدا آنناگلدی سردار اؤلدۆرلندن سونگام حالقئنگ ایران حکۆمتینه و اونونگ یرلی دیکملرینه قارشئ ییگرنجی کؤششمأن، ترسینه آرتیأر. ائلایتا-دا اومچالئ اوباسئنداقئ حاربئ حأکیم سلطان شیرمأد قوجوق: “بیر گۆن یاراغلارئ برینگ، بیر گۆن سالغئت برینگ، بیر گۆن مکدبه گلینگ، بیر گۆن قشونا یازئلئنگ” دییپ، آداملارا آزار بارئنئ بریپ باشلایار. کـۆمۆش دپه ده بولسا بورجاق کلته، محمد قیزیل و آشئر دیین ییگیتلر، نظامئ حکومتینگ بیناسئ نئنگ اؤنگۆنده آتئلیار. قرقی اوباسئندان نورالئ کلته، علی مأد کم، اومچالئدان کؤچک کؤر، روم رومئ و ایلجان داغئ آتئلئپ اؤلدۆریلیأر. شئیله یاغدایا چئداپ بیلمدیک، کؤتیک اوباسیندان آشئر دیین ییگیت، حکومتینگ ژاندارمالارئ بیلن سؤوشه گیریشیأر. بیرنأچه واقتدان سونگ، اول اومچالئ اوباسئ نئنگ اورتاسئندان گچیأن گۆرگن آقارئ نئنگ اۆستـۆنده قورلان آقاچ کؤپرۆنینگ یانئندا غاباوا دۆشۆریلیأر و شول یرده هم اوق دگیپ، یارالانیار. کؤتـۆکلی قانغئرمالاردان آنناقوربان آقانئنگ ۱۹۸۴-نجی یئلدا مانگا برن ماغلوماتئنا گؤرأ ول سونگرا تـۆرکمنیستانا آشئرلئپ، شول یرده بیر کسلحانادا آرادان چئقئپدئر.
آشئر حانئنگ باتئرلئغئنی واصف ادیأن بیر قوشغئ:
“دانگ سأحردن گلدی آلماغئنگ قاصدئنا،
تـۆپنگ وردئ اول کؤتۆگینگ اۆستۆنه.
دگیپدیر آشئر حانئنگ دستینه،
آللا سانگا یاران بولسون آشئر حان.
جافاربایئنگ ایچی نینگ سندیر باتئرئ،
آللادان اؤزگه یوقدور خطرئ،
باتئرلئقدا، مجنونلئقدا بتری،
مرد-دا پوشتئنگ-دا باردئر آشئر حان.
————————————-
شیر مردالئ
گؤکلنگلردن بولوپ، کؤرلر-اؤرجِنلی اوباسئندا اؤنۆپ-اؤسن، ائرضا شاها قارشئ بولوپ “قوشا سوو” داغئنا چئقان، مردالئ سونگرا نامارتلئق بیلن آلاداوا دۆشۆریلئأر. بولان آتئشئقدا یارالانئپ، کۆممت قاویزا یتمأنکأ آرادان چئقیار.[7]
مردالئ نئنگ شانئنا قوشولان قوشغئ:
“قوشا توتدونگمئ”، “قوشا سوو” داغئندا،
چوخ آرمانئم قالدئ یارئنگ باغئندا،
آط-یاراغئ بار اسبابئ یانئندا،
داغلارئنگ آرسلانئ شیر مردالئ.
مردالئ آدئنگ اولئ آرچادان،
کفن ینگ بیچیلیپ، قامئس پارچادان،
دوغانئنگمئ آرازالئ یر چکن،
داغلارئنگ آرسلانئ شیر مردالئ.
مردالئ اینگلأپ گیتدی کۆممده،
بوغدای چئقدئ ییگریم بأشه، غئمماتا
ایندی اولئ ظولوم بولدئ میللته،
داغلارئنگ آرسلانئ شیر مردالئ.
مردالئ آدئنگ اولئ هر یرده،
کاپئرلارئ دولاپ سالئپسئنگ کنته،
“گلدی قیزیل” آغلاپ، قالدئ چؤل یرده داغلارئنگ آرسلانئ شیر مردالئ.
***********
۱۹۲۶-نجئ یئلدا ماراوادپه دأکی افسرلرینگ ۱-نجی غوزغالانگئ[8]
عثمان آخونئنگ یولباشچئلئغئنداقئ جمهوریت اوغرونداقئ گؤرش باسئلئپ یاتئرلاندان بیرآز سونگرا تـۆرکمنیستانئنگ آراچأگینه یاقئن ماراوادپأنینگ حاربئ کارزارماسئندا (پادگانیندا) ۱۹۲۶-نجئ یئلئنگ ژوئن آیئندا (تیر ۱۳۰۵-ده) عسگرلرینگ و دایحانلارئنگ قاتناشماغئندا، مرکزی حکومته قارشئ غوزغالانگ توریار.
سوسیالیزیم ایدیاسئنا ائنایان غوزغالانگچئلار بیرینجیدن بو یرده داغ اتِکلری نینگ بولماغئنئ، ایکینجیدن بولسا شوروی سرحدینه یاقنلئغئنئ، اۆچۆندن بولسا تـۆرکمنلرینگ حکومته بولان نأگیله لیگینی ناظارا آلئپ، ماراوادپأنی اؤز مرکزلری سایلایارلار. دایحانلارئنگ غوزغالانگئندان آرقا چئقماغئ ماقصات ادینن غوزغالانگچئلار اؤزلرینه پارسچا “پاداش- مزد” دییپ آتلاندئریارلار، قوللارئنا بولسا اؤز توپارئ نئنگ یؤریته بللگینی باغلاپ حرکت ادیپدیرلر. شول واقت پادگاندا ۲۰۰ سانئ آطلئ، ۱۵۰ توپخانه عسگری، پیلیوموت آتئپ بیلیأن ۵۰ حاربئ بولوپدئر. “پاداش” کمیته سینه “سالار جنگ” لاقاملئ یاش افسر لهاک حان یولباشچئلئق ادیپدیر.
ماراوادپه ده غوزغالانگ توروزان یاش افسرلر بجنوردا طاراپ یولا دۆشۆپ، بجنوردینگ پادگانینی باسئپ آلیارلار، اول یرده بولسا حکومت اوفسرلریندن بیرنأچه سی غوزغالانگچئلارا قوشولیار. غوزغالانگ اولا توریار. فئوداللارئنگ یرلری غارئپ دایحانلارئنگ آراسئندا پایلانیار.
ماراوادپه ده افسرلرینگ غوزغالانگئ نئنگ گۆیچلنمگیندن حوواطیر ادن ائرضا پهلوی نینگ رژیمی، اوچارلاردان اولارا بویون بولماغا چاغئریان بیلدیریشلری تاشلایار و اولارئ “آللانئنگ یردأکی حؤکۆمدارئنا قارشئ دورمازلئغا” چاغئریار. سونگرا اوچاردان غوزغالانگچئلارئنگ و اولارا قوشولان آداملارئنگ اۆستۆندن اوق یاغدئریارلار. آیرئ طاراپدان غوزغالانگئنگ، شوروی نینگ قولداوئ بیلن آلنئپ بارئلیاندئغئ بارادا مطبوغاتدا یالان پروگاندا نشر ادیلیأر.
۱۹۲۶-نجی یئلئنگ آوگوست آیئ نئنگ باشلارئندا غوزغالانگ یردن و هوادان بولان هجۆملرینگ نتیجه سینده باسئلئپ یاتئریلیار و لهاک حان بیرنأچه یولداشئ بیلن تـۆرکمنیستانا سئغئنیار.
لهاک حان کیم؟ گلیپ-چئقئشئ سوادکوه لی “باوند”لردن، ائرضا شانئنگ یاقئن قارئنداشلارئندان بولان لهاک حانئنگ آقالارئ، هـژبر و سهام الملک ائرضا شانئنگ مکیرلی پلانئ اساسئندا آتئلئپ اؤلدۆریلیأر. لهاک حان تـۆرکمنصأحرادا نپس سردار (جافاربایلارئنگ کل تیره سیندن) بیلن قاتناشئقدا بولوپ، سردارئنگ حمایتئ بیلن ائرضا حانا قارشئ گؤرشینی دوام اتدیریأر.
لهاک حانئنگ غوزغالانگئندا ئرضا شانئنگ یوق بولوپ، یورتدا دموکراتیک رژیمینگ یولا قویولماغئ اؤنگه سۆرلیپدیر.
بو غوزغالانگ ۱۹۲۶-نجی یئلئنگ ۱۸-نجی جولائندا باسئلئپ یاتئرئلیار.
[1] بو سس یازغئنئ مرحوم جنگل کلته سیرقاو یاتئرقا کۆمۆشدپه ده، ۱۹۸۴-نجی یئلدا گۆرگن رادیوسئ نئنگ ایشگأری محمد کوچکی یازغا گچیریپ، بیر نوسغاسئنئ مانگا ساوغات بریپدی. آگ
[2] ئرضا شانئنگ قوللوغئنا گچن- ژاندارم استوار ملا سؤیۆن نایب نیازئ. اونگا بیتیرن بو “اولئ حئذماتئ” اۆچین، حؤکۆمت کؤپ مال- ملک و یر بریأر، سونگرا تۆرکمنلرینگ اؤچ آلماغئندان قورقوپ، اولار حأضیرکی بندرتۆرکمنینگ گۆنورتاسئنداقئ نازآباد دیین اوباسئنا گؤچۆریلئأر و حأضیر بو اوبا شول آدئ گؤتریأر. ناییب ینگ نبیره لری کۆممت قاویزدا یاشایان بولمالی. بیر گزک، آنناگلدی نینگ آغتئغئ یاش اوغلان، بیر حاط برجک باهانسئ بیلن ونگا اوق آتیار، نایب یارالانیار، یؤنه شول بادا اؤلمه یأر.
[3] بو واقا ۱۹۲۸-نجی یئلدا بولمالئ
[4] یادینا دۆشمه دیک یرلری
[5] بو قوشغونئ ۱۹۸۵-نجی یئلدا اولئ آرئق اوباسئندان آتاقاقا اوغلئ الیاس گلی دن یازئپ آلدئم، اول قوشغونئنگ دولئ یادئندا غالماندئغئنئ بللأپ، یادیندا قالان کأبیر بؤلکلرینی آیدئپ بردی.
[6] ۱۹۲۸-نجی یئلیئنگ فورالئندا، ۲۴۷۳ نومرلی آسترابادئنگ حأکیمی، سرهنگ حکیمی نگ، ایچری ایشلر مینیسترلیگینه یولان تلگرافئندا، جۆنید حانئنگ قارشئسئنا قشون ایبریلندیگی هم-ده بیر سانئ اوچارئنگ کۆممت قاویزا گلندیگی حاقئندا ماغلومات بریلیپ، اگری بوغازدان جۆنید حانئنگ آداملارئ نئنگ ایزا سرپیکدیلندیگی حابار برلیپدیر. (ایرانئنگ مرکزی دوکومنتلر آرشیویندن)
[7] قربانصأحت (قاقا) بدخشانینگ یاتلاماسیندان
[8] ماراوادپه پادگانی ایکینجی گزک ۱۹۴۵-نجی یئلدا ائنقلابی افسرلر طاراپیندان باسیلیپ آلینیار.
لهاک حانئنگ قوزغالانگئ باراداقئ ماغلوماتئ ۱۹۸۴-نجی یئلدا اولئ آرئق اوباسئنا گلن- لهاک حانئنگ دوغانئ پروفسور شروین حاندان آلدئم. شروین حان ۱۹۲۵-نجی یئلدا باوند، حوجانپسه و کۆمۆشدپأ گلیپ، تۆرکمنلری ائرضا شاه قارشئ قوزغالانگئنا یاردام بریأر. قوزغالانگ باسئلئپ یاتئرلاندان سونگ ۱۹۲۵-نجی یئلدا آشغابادا قاچئپ آتیار. لنینگراتدا یوقارئ حاربئ اوقوونئ تماملایار. شروین حان، ایران شاسئ طاراپئندان “گۆنأسی” گچیلندن سونگرا ۱۹۴۶-نجئ یئلدا ایرانا اؤورۆلیأر و ۱۹۹۳-نجی یئلدا آرادان چئقیار. بو بارادا شئیله-ده سرِدینگ: ” احمد شاملو طاراپئندان نشیر ادیلن- کتاب- جمعه ها» №5. غئش ۱۹۸۵ و روس تاریخچئسئ م.س. ایوانووئنگ “تاریخ ایران- نوین” س. ۸۳
