تاجر تورکمن، شوخ بای و نقش وی در صحنه مبارزات سیاسی و اجتماعی تورکمن صحرا

مرکز مطالعات تورکمن–میدان مبارزاتی در تورکمن صحرا مابین سالهای 1290 تا 1305 شمسی داغ و پر جنب و جوش بود. علاوه بر رهبران سیاسی و دینی، تاجران نیز از یکسو با کمک رسانی به این جنبش دست بکار تجارت گسترده و فرامرزی می زدند. از جمله آنها شخصی بنام شوخ بای [شیخی] فرزند خانجان اهل حوجه نفس بود.

نام و آوازه شوخ بای تاجر تورکمن اهل خوجه نفس با ورود محمدعلی شاه مخلوع به تورکمن صحرا و اسکان وی در منزل این تاجر و پیشبرد عملیات تهاجمی علیه مشروطه خواهان فراگیر شد. در صحن علنی مجلس شورای ملی، در تلگرافخانه ها و در نشست های انجمن مشروطه خواهان استرآباد دائما نام شوخ بای ورد زبانها بود. 

در اسناد و مکاتبات رسمی شوخ بای [شیخی] را گاها تبعه روس معرفی می کنند که درست نمی باشد، چرا که در آن ایام تورکمن ها بطور آزادانه به دو سوی مرز رفت و آمد کرده و خود را تبعه ایران و یا روسیه [تورکمنستان فعلی] بحساب نمی آوردند. در کتاب «مخابرات استراباد» درباره شوخ بای اخباری درج شده است که در زیر مطالعه خواهید کرد ولی قبل از آوردن آن اخبار به تحلیل کوتاه از حوادث تورکمن صحرا و نقش شوخ بای اشاره می کنیم.

برطبق قرارداد 1907، تقسیم ایران به سه منطقه شمال- تحت نفوذ روس ها، جنوب- تحت نفوذ انگلیس ها و مرکز- منطقه حائل و بی طرف، قزاق های روس [نظامیان روس] در نقاط شمالی کشور از جمله در استراباد پایگاهی داشته مرتبا در امور منطقه دخالت میکردند. سالدات های روس به سرکوب شورشگران تورکمن دست می زدند، سران جنبش- اوغان قاضی، عثمان آخون و رجب آخون و… را دستگیر  و زندانی میکردند، جهت سرکوبی تورکمنها،نظامیان خود را به نقاط مختلف صحرای تورکمن  اعزام میکردند. روسها در مخالفت با جنبش مشروطه خواهی، مشروطه خواهان استرآباد و تورکمن را تحت فشار قرار می دادند.

گوشه ای از فعالیت های تجاری شوخ بای–شوخ بای در حوجه نفس آسیاب موتوری براه می اندازد[1]. در واقع وی از اولین تاجرانی بود که صنایع جدیده از جمله موتور آسیاب و پمپ آب را به منطقه آورده در رشد کشاورزی و افزایش محصولات کشاورزی فعالیت می کند. ولی نظامیان روس تاجران تورکمن را مجبور به حمل آذوقه و سلاح به شهر استرآباد و یا تورکمنستان می کردند، تا تورکمنصحرا در گرسنگی و مضیقه قرار گرفته تسلیم فرامین آنها شوند. خود شوخ بای نیز با فروش محصولات کشاورزی به سایر نقاط سود فراوانی کسب میکرد. در یکی از اسناد مقصودلو در کتاب “مخابرات استرآباد” از توقیف و غارت شانزده هزار تومان وجه نقد شوخ بای در کراسنودوسک توسط بلشویک های روس خبر داده میشود.

بخاطر تلاش هایش در امر صنعتی کردن منطقه، شوخ بای در تاریخ 30 جولای 1919/ 7 مرداد 1298 ش از سوی حکومت مرکزی با اهدای نشان درجه سوم مورد تشویق قرار میگیرد.

حکام استرآباد و نظامیان روس که خواهان رشد و توسعه تورکمن صحرا نبودند به آتش افروزی و اختلاف اهالی دامن می زدند. آنها برای کنترل منطقه بین ولایتی ها- فارس ها و تورکمن ها اختلاف انداخته، آنها را به قتل و نهب طرف مقابل تشویق و تحریک میکردند و در نهایت با کشاندن پای افراد متنفذ همانند شوخ بای ها سعی در “خاموش کردن” آتش فتنه می شدند.

برخی از روس های کوچ کرده به تورکمن صحرا- همانند کوچیلان ها در تصرف اراضی و زمین های زراعی با یکدیگر مسابقه می دادند. کوچیلان زمین های زیادی در سیجوال، بأش یوسقا، حوجه نفس غصب کرد که در نهایت شورشگران تورکمن با حمله به حوجه نفس وی را در منزلش به قتل می رسانند. حکومت، شوخ بای را بخاطر کوتاهی در امر حفظ جان کوچیلان سرزنش می کند.

در این بین برخی از طوایف تورکمن و سران آنها بعلت عدم آشنایی و آگاهی از بازی های سیاسی حکام و عوامل آنها به مخالفت با افراد متنفذ خود- همانند شوخ بای ها پرداخته، سعی میکردند آسیبی به آنها وارد سازند.

همانطور که در بالا اشاره کردیم شهرت و آوازه شوخ بای با ورود عوامل شاه مخلوع به حوجه نفس فراگیر می شود. جاسوسان انگلیسی که از خبر ورود سالار الدوله برادر محمدعلی شاه به حوجه نفس باخبر شده بودند وی در در منزل شوخ بای دستگیر کرده تحت مراقبت به کراسنودوسک می برند.

در دوره اوجگیری جنبش مشروطه خواهی در تورکمن صحرا برهبری عثمان آخون، شوخ بای مقادیر زیادی تفنگ از روسهای منطقه تورکمنستان خریداری و به قیمت ارزان در بین پارتیزان های تورکمن تقسیم می کند و بدین ترتیب در گسترش نبردهای مقاومتی نقش قابل توجه ای بازی می کند.

شایان ذکر است تقریبا تمامی فرزندان و نوادگان شوخ بای دارای تحصیلات عالی می باشند.

 18 می 1911

«شوخ بای ترکمن در این موقع عروسی دارد. از قانیوقماز و قرابالقان و گوکلان و سایر طوایف يموت

به قرب پنج هزار سوار زبده در خوجه نفس به عنوان عروسی آمدند.» (مقصودلو-مخابرات استراباد. ج 1)

 18 اکتبر 1916

روز هیجدهم ماه مذکور به توسط شوخ بای ترکمن تاجر خوجه نفسی تبعه روس! به قرب صدبار آرد و قورخانه حمل به شهر نمودند.

 ۲۰ ماه نوامبر رفت ۔ ۱۹۱۶

به توسط شوخ بای ترکمن هشتاد نفر قزاق با توپ به خوجه نفس فرستاده شده است. تراکمه یاغی جلوگیری از قشون روس نموده نگذاشتند به خوجه نفس بروند. به ضدیت شوخ بای يك بلوك گوسفند خوجه نفسی را چاپیدند.

کچیلان روس که چندی اراضی سیجوال- موروثی تراكمه- لجاجت داشته و تصرف کرده بود، در خوجه نفس منزل داشت. روز چهاردهم ماه نوامبر طایفه جعفربائی از دولت روس چشم پوشانیده سوای طایفه کموش تپه تماما سوار شده اول کچیلان را به قتل رسانیده سرش را بریده به

 28 ژانویه 1919

شب بیست و هشتم ماه مذکور خبر رسید سالارالدوله [برادر محمدعلی شاه مخلوع]  از خاك عثمانی برای انقلاب ترکستان به خیوق آمده از آنجا به اتفاق سه نفر ملازم و يك نفر عثمانی باشتر وارد گموش تپه میشود. جاسوسان انگلیسها قبل از ورود مخبر بوده شب سوم ماه دسمبر پنج نفر صاحب منصب با پانزده نفر پیاده سرباز هندی از دریا به خوجه نفس رفته در منزل شوخ بای ترکمان تاجر پنج ساعت از شب نواب والارا دستگیر کرده به دریا برده از آنجا به کر اسنودسکی می برند. از طرف وزارت داخله بعداز بردن نواب والا به کفیل حکومت تلگراف شده است از سالارالدوله جلوگیری نمایند. تاچه اقتضا کند.

 25 ژوئن 1919

تجار گموش تپه در کنار دريا يك باب آسیای آتشی دارند. شوخ بای ترکمان هم يك دستگاه درخوجه نفس دایر دارند. چندی است که غله به دست آمده، اتصالا جو و گندم را رد کرده حمل به روسیه می نمایند و فعلا جو و گندم خیلی تنزل کرده است. جو را خرواری پنج تومان، گندم ر اخرواری ده تومان می فروشند.

 30 جولای 1920

آخر ماه مذكور حکومت از بندر جز عزیمت به قاراسو می نمایند. عده [ای ] قزاق حرکت نمی کنند می گویند چهار ماه است حقوق به ماها نرسیده و حالیه برای رفتن به صحرای يموت اطمینان نداریم. حکومت به زبان ملایم ایشان را اسکات داده حرکت می نمایند. يك شب در قاراسو توقف کرده از آنجا به خوجه نفس وارد شده به منزل شوخ بای ترکمن، تاجر ترکمن که به تازگی بالشویکها شانزده هزار تومان وجه نقد اورا در کراسنودسکی به غارت برده، مشغول مذاکره است، پذیرائی فوق العاده از حکومت و همراهان او نمودند .

 20 آگوست 1923

خبر رسید شوخ بای جعفر بای ساکن خوجه نفس از ناحیه روسها[از روس های تورکمنستان] بیست هزار تفنگ وارد نموده قبضه ای دوازده تومان به تراکمه می فروشد. در مدت شش سال سالی دو تومان وجه تفنگ را بدهند. او اتصالا [مرتبا] با بالشویکها مشغول تحريك و اغتشاشات يموت می باشند.

 از کتاب: مخابرات استرآباد. مقصودلو. نشر تاریخ ایران

تهیه و تنظیم: آرنه گلی

مدیر مرکز مطالعات تورکمن

سوئد. 30 آگوست 2023

[1]  بنابه اظهارات آقای یوسف کر (به نقل از عبدالله حاجی [فرزند کمک شیخی] نوه مرحوم شوخ بای) این آسیاب مابین خانه مسکونی و رود گرگان قرار داشت و حیاط منزل ایشان مزین به انواع گل بود. موتور و آلات سنگین این آسیاب موتوری را از اسنقلی تورکمنستان به کمک اسبهای زیاد کشان کشان به خوجه نفس می آورند و برای سوخت موتور، نفت گل را در دیگهای بزرگ جوشانیده با تهیه نفت آنرا بکار می انداختند.