اسناد تازه یاب! وزیر جنگ: «عثمان آخوند را فورا اعدام کنید!»

از خوانین ترکمنها که « اساس انقلاب [ترکمن] صحرا بودند قطعاً چهار پنج نفراعدام خواهند شد. یکی از آنان عثمان آخوند است. رضا خان نسبت به کشتن وی اصرار داشت. رضا خان به زاهدی گفت: راجع به عثمان آخوند هم اگر مشارالیه را در محل اعدام نمیکنید، ممکن است او را به طهران بفرستید.

مرکز مطالعات تورکمن– در آخرین دوره از مقاومت سران تورکمن و جنگجویان تورکمن علیه اشغال و سرکوب نیروهای اعزامی تهران که توسط وزیر جنگ وقت رضاخان هدایت و رهبری می شد. چندین گردان نظامی از چندین سو به تورکمن صحرا سرازیر می شوند، رهبران جنبش تورکمن ناچارا به سمت مرزهای تورکمنستان شوروی عقب نشینی می کنند. سرهنگ زاهدی که فرماندهی عملیات نظامی غرب تورکمن صحرا را بعهده داشت موفق به دستگیری عثمان آخون نمی شود، در حالی که رضاخان مرتبا به وی پیام می داد که باید عثمان آخوند دستگیر و فورا اعدام شود و یا دست بسته به تهران اعزام شود.

باند رضاخان-زاهدی که دست نشاندگان استعمار انگلستان بودند، بنابه رهنمودهای لندن دست به سرکوبی شدید جنبش آزادیخواهانه تورکمن صحرا شدند. انگلستان برای محاصره هرچه بیشتر رقیب دیرینه خود روسیه که اینک در لباس بلشویزیم ظاهر شده و دست دوستی بسوی آزادیخواهان دراز می کند، نقشه ایجاد مشت آهنین در منطقه تورکمنصحرا را در سر پروراند و با ایجاد تبلیغات وسیع در مجلس ایران و در هئیت دولت و مطبوعات برعلیه تحرکات ملی گرایانه تورکمن ها، آنها را وابسته به بلشویکها اعلام می کرد و هر نوع تماس و یا کمک مادی و معنوی از سوی بلشویکهای تورکمن های شمالی را با آب و تاب فراوان تبلیغ می کرد و هر دم از جدا شدن بخشی از خاک ایران دم می زد. در مقابل دولت تازه بنیاد شوروی نتوانست در مقابل این همه تبلیغات و تحرکات نظامی به تورکمنها کمک برساند. اصولا نظام شوروی قصد نداشت که تورکمنهای دو طرف مرز تحمیلی متحدانه وارد عمل بشوند، این بود که با وعده های دروغین باعث تضعیف جنبش جمهوریخواهی تورکمنهای جنوبی می شد. علاوه بر آن دولت شوروی طرفدار حکومت مقتدر مرکزی تهران برهبری رضاخان بود تا مبادا در مرزهایش با ایران جنبشی صورت بگیرد و آن به داخل شوروی سرایت بکند. حتی در ایام قشونکشی تهران برعلیه تورکمنها، شوروی با کشتی هایش در خزر به انتقال سلاح و مهمات ایران کمک کرد. این مسئله یعنی طرفداری شوروی از حکومت مقتدر مرکزی در ایران به سران جمهوری تورکمنستان نظیر آیتاکوف و آتابایف نیز دیکته می شد و نمی گذاشت که سران جمهوری تورکمنستان کوچکترین کمکی به برادران خود در جنوب بکنند.

پس از شکست جنبش و اشغال تورکمن صحرا توسط قشون تهران، سران جنبش مجبور به ترک خانه و کاشانه خویش می شوند. وقتی خبر ورود عثمان آخون و یارانش به تورکمنستان شوروی منتشر می شود، دولت ایران با ارسال یادداشتی به دولت شوروی خواهان استرداد آنها می شود ولی رهبران جمهوری تورکمنستان عثمان آخون را با کشتی ابتدا از اسنقلی به کراسنودوسک و از آنجا با راه آهن به عشق آباد منتقل می کنند و چون سران بلشویک منطقه تورکستان از وجود شورش احتمالی های بعدی تورکمنها نگران بودند و مبادا که این شورش استقلال طلبی تورکمنها جنوبی به تورکمنهای شمال نیز سرایت بکند، عثمان آخون را از عشق آباد به تاشکند- ازبکستان تبعید می کنند و در نهایت همراه با سران ملی تورکمنهای تورکمنستان نظیر آیتاکوف، عثمان آخون نیز در تصفیه خونین استالینی قربانی می شود. نحوۀ اعدام و محل دفن آخون تاکنون افشا نشده است.

در کتاب «تاریخ پنجاه ساله تورکمن صحرا» که بقلم راقم این سطور در آینده نزدیک به خوانندگان تقدیم خواهد شد، اسناد مهم و تازه یابی از رویدادهای تورکمن صحرا از مابین سالهای 1900 تا1950 را منتشر خواهیم کرد که بخشی از آنها را اینک در این مقاله نشان می دهیم:

سه شنبه. 29 اردیبهشت 1304/ 19 مه 1925

توضیحات وزارت جنگ به فرماندهان درباره تحرکات ترکمنها

 وزارت جنگ با تنظیم سه تلگرام جداگانه به امیرلشکر شمال غرب، امیرلشکر غرب و فرماندهان لشکر شرق و تیپ شمال

نوشت که با شروع تحرکات ترکمنها تصور میرفت که دولت شوروی در این کار دخالت گسترده ای دارد. البته استقلال ترکمنستان و احتمال همراهی ترکمن های ایران با ترکمن های روس به این موضوع دامن میزد.

هشدار وزارت جنگ به فرماندهان لشکر شرق و تیپ شمال

وزارت جنگ مفاد تلگرام رسیده از عشق آباد را که حاکی از حرکت هشت قایق با هزار و پانصد ترکمن، و حرکت سه هزار

ترکمن از راه خشکی به طرف بندر جز و استرآباد بود، به فرماندهان لشکر شرق و تیپ شمال اطلاع داد و افزود که عثمان

آخوند، که حکم جهاد نیز داده، در حال رسیدن به استرآباد است.

شنبه 2 خرداد 1304/ 23 مه 1925

قضیه جمهوریت ترکمنها

کارگزار بندرجز در ضمن راپرت خود مورخ 29 سنبله نمره ( 121 ) عین کاغذ رئیس گمرك گمشتپه را ارسال داشته است. در این راپرت قضیه جمهوریت ترکمنها و اعزام انّا خان ترکمن تبعه ایران به مسکو برای طلب کمک و اسلحه نوشته شده است. مطابق راپرت های مهمی که در این سنه از جنرال قونسولگری ایران در ترکستان رسیده معلوم میشود که روسها نقشه وسیعی در باب آسیای وسطی دارند. برای نیل به این مقصود به خیال تشکیل جمهوری های کوچک مطابق مرام بالشویکی در آسیا میباشند که مرکز اقدامات آنها در کلیه آسیا باشد افتاده اند از قبیل جمهوری ترکمن، جمهوری ازبکستان، جمهوری قرقیز، جمهوری تاجیک، جمهوری قزاق. مرکز جمهوری های فوق الذکر را ترکمنستان و مرکز جمهوری ترکمنستان، عشق آباد قرار داده اند و دائماً ترکمن های ایران را که هم خاك و هم مذهب و هم زبان با این جمهوری میباشند دعوت به اعلان جمهوریت و الحاق خود به جمهوری ترکمنستان مینمایند. عاملین مهم روسها برای تحریکات در صحرا عثمان آخوند و انا خان با چند نفر دیگر میباشند که در درجه دوم واقع میباشند.

 دوشنبه. 12 مرداد 1304/ اوت 1925

نماینده روس در حسینقلی از عثمان آخوند و آمانگلدی آخوند پذیرایی نموده است. مقتضی است در این باب تحقیقات لازم نموده و اقدامات مقتضی به عمل آورید که دولت شوروی از این گونه رفتار مأمورین خود جلوگیری نمایند. نتیجه را هم اطلاع دهید. FO E 5218/82/34 -5

 شنبه. 18 مهر 1304/ 10 اکتبر 1925

شروع عملیات تیپ شمال علیه ترکمنها

ساعت 4:30 بامداد عملیات نظامی تیپ شمال علیه ترکمنها آغاز شد. ستونی از نظامیان از قره سو حرکت خود را آغاز کرد.

ستون دوم از محمدآباد به طرف ترکمنصحرا حرکت کرد. جنگ ساعت شش آغاز گشت. فرمانده تیپ شمال مینویسد:

تراکمه با دادن تلفات زیاد مواضع خود را از دست داده و در نتیجه خواجه نفس، گمیش تپه، سنگسر، سیجوال به تصرف قوای نظامی درآمد. ستون دوم نیز در اطراف محمدآباد و قلعه محمود مشغول پیشرفت است.

یکشنبه. 19 مهر 1304/ 11 اکتبر 1925

تصرف آق قلعه

 امروز ساعت 6 بعد از ظهر آق قلعه از مواضع مهم و مستحکم ترکمنها با تهاجم ستون دوم از تیپ شمال به تصرف قشون

درآمد.

 چهارشنبه. 29 مهر 1304/ 21 اکتبر 1925

 وضعیت ترکمن های تسلیم نشده و دستور اعدام عثمان آخوند

سرتیپ فضل الله زاهدی، فرمانده تیپ شمال، در گزارشی به رضا خان نوشت که بخشی از طایفه جعفربای تسلیم شده، بخش دیگر که سرانشان آناگلدی خان و عثمان آخوند است، تسلیم نشده اند. اینان خانواده خود را از رود اترك به سوی شوروی فرستاده و خودشان نیز در همان نقاط مرزی مستقر هستند. وی افزود عثمان آخوند و جمعی از خویشان او تأمین خواسته بودند، که به عثمان آخوند تأمین ندادم. به او نوشتم که اما بندگان حضرت اشرف از تقصیر گذشته، تراکمه [را] عفو و اغماض فرموده، لازم است شما با همراهان خود فوری مراجعت کنید.

سرتیپ زاهدی مینویسد که عثمان آخوند پسرش را فرستاد که در گمیشتپه او را دیدم؛ خودش هم این روزها به ایران میآید. در این گزارش آمده است که روسها مساعدتی با ترکمن های فراری نکرده اند.

فرمانده تیپ شمال درتلگرام دیگری نوشت که با ترکمنها با مسالمت رفتار کرده ام. با این حال احتمال میرود بخشی از سلاح هایشان را تحویل ندهند. منتظرم پس از بازگشت به محل هایشان، با احضار رؤسا، همه اسلحه ها گرفته شود. وی تأکید کرد زاهدی گفت از خوانین ترکمنها که « اساس انقلاب [ترکمن] صحرا بودند قطعاً چهار پنج نفراعدام خواهند شد. یکی از آنان عثمان آخوند است. رضا خان نسبت به کشتن وی اصرار داشت. رضا خان به زاهدی گفت: راجع به عثمان آخوند هم اگر مشارالیه را در محل اعدام نمیکنید، ممکن است او را به طهران بفرستید.رضا خان تأکید داشت آن دسته از ترکمنها که سر اطاعت فرود نیاورند باید مثل همان سیزده تن خوانین بیرانوند لرستان اعدام شوند.

سه شنبه. 5 آبان 1304/ 27 اکتبر 1925

تأکید فرمانده تیپ شمال در اعدام عثمان آخوند

پس از تأکید رضا خان به فرمانده تیپ شمال مبنی بر عدم بخشش برخی از سران ترکمن چون عثمان آخوند، سرتیپ فضل الله زاهدی، فرمانده تیپ شمال، امروز پاسخ داد که «عثمان آخوند در آمدن خود نزد من دچار تردید شد، اما هر وقت به چنگم افتاد حکم مبارك را اجرا خواهم کرد.»

چهارشنبه. 13 آبان 1304/ 4 نوامبر 1925

انتقال عثمان آخون و دیگرسران شورشی ترکمن به عشق آباد

سرتیپ فضل الله زاهدی، فرمانده تیپ شمال، به وزارت جنگ خبر داد که دولت شوروی عثمان آخوند، آناخان و چند

تن دیگر از سران مخالف ترکمن را به حسینقلی احضار و از آنجا با کشتی به طرف عشق آباد منتقل کرده است. وی از وزارت

جنگ خواست اقداماتی که منجر به تسلیم آنان میشود، انجام دهد.

چهارشنبه. 20 آبان 1304/ 11 نوامبر 1925

دیدار منشی کارگزار استرآباد با کنسول شوروی ، مسئله عثمان آخون و دیگران

در پی رسیدن اخباری مبنی بر این که سران مخالف ترکمن (عثمان آخوند، آناگلدی خان، لألی خان و طواق دُردی) با کشتی

جنگی شوروی از حسینقلی به عشق آباد منتقل شده اند، منشی کارگزار استرآباد با زاسلاوسکی، کنسول شوروی در استرآباد، دیدار کرد. کنسول شوروی در این ملاقات گفت که دولت شوروی علاقمند به مرکزیت دولت ایران است؛ همانطور که شوروی در قضیه شیخ خزعل از اقدام دولت حمایت کرد، در موضوع ترکمنها نیز عملًا نشان داده که مایل است هیجانات این ناحیه پایان یابد.

مثلًا در موقعی که قشون محترم دولت از بندر پهلوی به بندرجز اعزام میشدند کشتی های شوروی بلادرنگ همه وقت حاضر بوده و حمل اسلحه و توپ خانه و افراد را انجام داده ا ند.

کنسول شوروی از انتقال افراد یاد شده به عشق آباد ابراز بی اطلاعی کرد و افزود اگر موضوع حقیقت داشته باشد به نفع ایران است، چرا که ماده آشوب را از ایران دور کرده است.

یکشنبه. 24 آبان 1304/ 15 نوامبر 1925

دور کردن سران ترکمن از خاك و مرز ایران

 علیقلی انصاری، سفیرکبیر ایران در مسکو، به رضا خان اطلاع داد که چند تن از سران ترکمن مخالف که به خاك شوروی رفته و در عشق آباد تحت نظر بودند، به طرف تاشکند فرستاده شدند تا از مرز های ایران دور باشند.

پنجشنبه. 28 آبان 1304/ 19 نوامبر 1925

 آخرین خبرها از سران ناراضی ترکمن و مواضع روسها

سرتیپ فضل الله زاهدی، فرمانده تیپ شمال، به وزارت جنگ اطلاع داد که آناگلدی خان، عثمان آخوند و گوگی صوفی

توسط روسها در عشق آباد بازداشت شده اند. در این تلگرام آمده است که محمدقلی خان و ملا خان دو تن دیگر از سران مخالف ترکمن در حسینقلی هستند.

عکس: محمدقلی خان (چوده). با تشکر از آقای آتیلا عمادی در ارسال این عکس.

جمعه. 20 آذر 1304/ 11 دسامبر 1925

علت مسافرت عثمان آخوند به مرکز شوروی

 سرتیپ فضل الله زاهدی به وزارت جنگ خبر داد که علت فراخوان عثمان آخوند به مرکز شوروی[عشق آباد] این بوده است، اسنادی را که از طرف روسها دایر به تحریکات و تبلیغات روسها در نزد او بوده و بیم آن داشته اند که مکشوف گردد، از مشارالیه مأخوذ دارند. (اسناد مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی)

تهیه و تنظیم از:

آرنه گلی

مدیر مرکز مطالعات تورکمن

24 دسامبر 2020

منبع:

روزشمار تاریخ معاصر ایران. نویسنده: هدایت الله بهبودی. 1396

ناشر چاپی: موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی