مداخله نظامی بریتانیا در تورکمنستان؛ تورکمنستاندا گراژدانلیق اورشی یئللاری (1919-1918)
آق گواردیا (گاردهای سفید تزاری) هم-ده اینتِروِنتلِرینگ حرِکتی 1918-نجی یئلئنگ 12-نجی آوگوستئندان باشلاپ، 1920-نجی یئلئنگ مارتئنا، یاغنئ فرونزه نئنگ آشغاباتدا یِنگیش بایرامچئلئغئنئ گچیریأنچأ دوُوام اتدی. بو دؤوۆره تورکمِنیستاندا “گراژدانلئق” اورشئ (جنگ داخلی) یئللارئ دییلیأر.
1918–نجی یئلئنگ توُمسوندا آشغاباتدا “بوُلشویک شورا حؤکۆمتی” آغدارئلئپ، SR (اس-ار) منشویکلرینگ زاکاسپی واقتلایئن حؤکۆمتی نینگ قورولماغئ بیلن تورکمنیستاندا گراژدانلئق/ایچکی اورشلار، شوُل بیر واغتدا انگلیسلرینگ مداخله سئ باشلانیار. زاکاسپی واقتلایئن حؤکۆمتی نینگ باشئنا س. ر–لردن “فوُنتیکوُف”، “زیمن” (داشارئ ایشلر مینیستری حؤکمۆنده)، دوُحوُف، کوریلوُف داغئ گچیأر. داشکنتده حأکیمییتی اله گچیرن “سوُویت حالق کوُمیسسارلئغئ”، اؤزۆنه بوُیون اگمه یأن و زاکاسپی دمیریوُل ایشچیلری نینگ کوُمیتتی، بو واقتلایئن حؤکۆمته غارشئ اورشه باشلایار (زاکاسپی فروُنتئ باشلانیار). شوُنونگ بیلن ایکی یئلا قوُلای اوزاغا چکن بو آلدئم–بردیملی اورشلار 1920–نجی یئلئنگ فورالئندا قئزئل قشونئنگ شاقادامئ ایه لمگی بیلن بوُلشویکلرینگ ینگیشینه آلئپ گلیأر.
تورکمنیستاندا “آق لار” بیلن “قئزئل لارئنگ” یانگئ دۆرلی سیاسی پارتیالارئنگ حم توُپارلارئنگ آراسئندا حأکیمییت اوغروندا گؤرش باریاردئ. بو اورشئ دینگه چأکلی درجه ده ایچرکی اورش دیییپ آدلاندئرماق بوُلار. تۆرکمنلر بو اورش-گؤرشلرینگ سوبیکتی دأل-ده، اوُبیکتی بوُلوپ دوریاردئ. تورکمنلرینگ حایسام بوُلسا بیر طاراپدا قوُشماچا، یاپجا گۆیچ حؤکمۆنده بو اورشا غاتناشماقلارئ و اوُلاردان اورشیان طاراپلارئنگ اؤز ماقصاتلارئنا پئیدالانماقلارئ بو آیدئلانلارا ترس گلمه یأر، عمومئ یاغدایئ اؤزگردمه یأر.
آشغاباتداقئ منشویک حؤکۆمتی، اوُراز سردار و تۆرکمن قشونئنا شبهه بیلن غارایاردئ. تۆرکمن قشون بؤلۆملری نینگ سانئنئ آرتدئرماغا راضچئلئق برمه یأردی. تۆرکمنلرینگ آشغاباتداقئ واقتلایئن حؤکۆمتی دوُلئ قوُلداماقلارئ اﯙچین بیرینجی نوُباتدا اوُلارئنگ وکیللری نینگ حؤکۆمتینگ حاطارئنا دوُلئ و یترلیکلی ساندا چکیلمگی، تۆرکمنلرینگ اؤز یرلی اوُرگانلارئنئ دؤره تمکلرینه مۆمکینچیلیک بریلمگی گرکدی. اوُنسوُنگ، حایسام بوُلسا بیر فوُرمادا تۆرکمن ایلاتئنا اقتصادئ کؤمک گؤرکزیلملیدی. اما فوُنتیکوُفئنگ حؤکۆمتی
بولاردان هیچ بیرسینه یاناشمادئ و بو بارادا انگلیسلرینگ برن ماصلاحاتلارئنئ هم آلمادئ.» [1]
بریتان مداخله گرلری تجن ده
شو یاغدایدا اوُراز سردار، انگلیس ژنرالئ ماللسوُن بیلن بیر گپلشیکده، تۆرکمنلری بریتانیانئنگ حمایاتئنا آلماقلئغئ سوُرایار. تۆرکمنلرینگ بو بارادا برن مموُراندوم حاطلارئ/عرضه لاری/ و عمومان ماللِسوُنئنگ میسسییاسئ نئنگ/مأموریتی نینگ/ هم–د هندیستانداقئ انگلیس حأکیمییتلری نینگ تۆرکۆستانا، شوُل ساندا تۆرکمنیستانا و تۆرکمنلره دگیشلی ماتریاللارئ لندن کیتاپحانالارئندا و آرشیولرینده ساقلانیار. اوُلارداقئ دوُکومنتلری شوُل ساندان اوُراز سردارئنگ انگلیسلر بیلن حاط غاتناشئغئ نئنگ نشیر ادیلمگی و تۆرکمنیستانئنگ تاریخئنا اؤزلشدیریلمگی یرلیکلی هم غئمماتلئ ایش بوُلاردئ. کأبیر ماغلوماتلارا گؤرأ اوُراز سردار بییک بریتانییانئنگ ملکه سی ، ویکتوُریانئنگ باش حارپئ بوُلان( (Vنی اؤز توُپارئ نئنگ آتلارئنا تاغما ادیپ داغلادئپدئر. بو یرده اؤز واغتئندا تۆرکمنیستانئ انگلیسلرینگ حمایاتئنا آیلاندئرماق باراسئندا اؤنگه سۆرلن پیکیر، تکلیپلر حاقئندا بیرآز دوروپ گچمِگیمیز یرلیکلیدیر. سبأبی بیز تۆرکمنلرینگ 19–نجئ عاصرئنگ باشئندا روس حمایاتئنا آلئنماق اوغروندا کنار یاقا تۆرکمنلری نینگ سیئنانشئغئ باراسئندا–دا دوروپ گچیپدیک.
“سوُویت تۆرکمنیستانئ” بوُیونچا ایرکی اثرلرده تاریخی “کارپیچ”ینگ هم “واسلییف”نگ 1928-1927–نجی یئللاردا “تۆرکمنوُ ودِنیی Turkmenovedenie“ ژورنالئ نئنگ(مجله تورکمنشناسی) صاحئپالارئندا چئقان مقالالاردا– یهودی آصئللئ– اشتنبرگ-ینگ 30–نجئ یئللاردا نشیر ادیلن “تۆرکمنیستانئنگ تاریخئ بوُیونچا اوُچرکینده» پوُلکوُونیک اوُراز سردارئنگ باشتوتانلئغئنداقئ» تۆرکمن ملی مرکزی نینگ ژنرال ماللِسوُنئنگ ماشاتداقئ قرارگأهی بیلن گپلشیکلرده، تۆرکمنیستانئنگ بریتانیانئنگ حمایاتئ آستئنا آلئنماغئ بارادا اؤنگه سۆرلن تکلیبی نینگ، اوُلارئنگ تۆرکمنیستانئنگ سیاسی دورموشئندا آد–آبرایدان دۆشوپ، اؤزلرینی غوتارنئقلئ چتلشدیرمکلرینه آلئپ گلندیگی اؤنگه سۆرولیأر.
بو بارادا رسمی سوُویت تاریخچئلئغئ نئنگ غارایشئ بیزه بللی و اوُل بیزی گنگ غالدیرمایار. یؤنه عمومئ اقرار ادیلن اوُبیکتیو عئلمئ تاریخئ قاعده بوُیونچا، حایسام بوُلسا بیر تاریخئ واقعا باحا بریلشیکده ادیل شوُل دؤورۆنگ اؤز کوُنکرت/آنئق شرطلریندن-فاکتلارئندان اوغور آلماق گرِک. (قیات حانئنگ روسلاردان حمایت گؤزلِیشی مسئله سینه-ده شئیله باحا برمگیمیز گرک). حاص آنئقلاپ آیتساق، اوُراز سردارئنگ یوُلباشچئلئغئنداقئ تۆرکمن سیاسی لیدرلرینی شئیله حرکته مجبور ادن 1919-1918-نجئ یئللارئنگ آغئر حاربئ، سیاسی و اقتصادئ شرطلرینی شوُل ساندا حأکیمییت اوغروندا اؤزآرا گؤرش-اورش ادیأن روس سیاسی پارتیالارئ نئنگ تورکمن حالقئ باراسئندا یؤردن بییک دؤولت شوونیستیک سیاسایئنئ آنئق گؤزدن گچیرمِگیمیز گرک. مونونگ دۆیپ سبأپلرینی شئیله–ده پاتئشانئنگ کلوُنییال سیاساتئ آستئندا کؤپ حوُرلانان، 1916–نجئ یئلقئ غوزغالانگدا تالانگ–تاراش ادیلن تۆرکمن حالقئ بیلن اوُرسیتینگ آراسئندا چونگنگور اوچوت غایا، کریزیسیندن گؤزلمِگیمیز ضرور. دؤرأن شوُل آغئر شرطلرده تورکمنلرینگ اؤزلرینه بیر چئقالغا، یوُل گؤزلِمکلری قانونا لایئقدئر. حر نیچیکده بوُلسا، اوُراز سردارئنگ یوُلباشچئلئغئنداقئ “تورکمن ملی مرکزی” اؤزۆنینگ آلئپ باران حرکتلرینده، تۆرکمنینگ ملی بأحبیدیندن اوغور آلئپ، واطانچئلئق دویغولارئ بیلن چئقئش ادندیگینه شک–شبهه بوُلوپ بیلمز.
گلنن دسلاپقئ ائلالاشئق بوُیونچا 1918–نجی یئلئنگ 10–نجئ آگوستئندا بریتان–هندی سپاهی قشون بؤلۆملری”آرتئق” دمیریوُل دورالغاسئنا گلیپ دۆشیأر، شوُل بیر واغتئنگ اؤزۆنده آشغابات حؤکۆمتینه مالیه یاردام قوُیبریلیأر.
1918–نجی یئلئنگ 19–نجئ جولائندا ژنرال ماللِسوُن، حوُراسان حأکیمی قوام السلطنه دن سرحد یاقا محمد آبادا و قوچانا قشون ایبرمک بارادا گره کلی ماغلومات آلاندان سوُنگ، ماشاتدان تورکمن آراچأگینه طاراپ یوُلا دۆشیأر. شوُل یئلئنگ 24–نجی جولائندا بریتانیانئنگ حاربئ مینیسترلیگی، هندیستانداقئ حاربئ کوُماندیرلیگه یوُللان تلگرامماسئندا ماللِسوُنئنگ میسییاسئنئ تاصصئقلایار هم اوُنگا کؤمک بریلمگینی ایسله یأر. اساسئ ماقصات آلمان–تۆرک گۆیچلرینه غارشئ گؤره شیأن آق گواردییاچئلارا یاردام برمکدی. ماللسوُن، تۆرکمن هم–ده آق گواردییاچئلار بیلن گپلشیک آلئپ بارماغا ائغتئیارلئ یؤریته ایلچیسی ادیپ کاپیتان تیگ جوُنس- ی بلله یأر. (باکودا توسساغ ادیلیپ، تورکمنیستانا گتیریلیپ- جبل ده آتئلئپ اؤلدۆرلن “26باکو کوُمیسسار” واقعاسئندا ت.جوُنس ئنگ، داخلئ نئنگ بارلئغئنئ اؤنگه سۆرن دکتر آمان بردیمئرادوُفئنگ ماغلوماتئنا گؤرأ جونس عؤمرونینگ آحئرئنا چنلی بریتانیادا باشغا آد بیلن گیزیلین یاشاپدئر. شئیله لیک بیلن تورکمنیستاندا بریتان حاربئ حرکتی باشلانیار.
(مقاله غئیسغالدیلیپ آلیندی)
آرنه گلی
مدیر مرکز مطالعات تورکمن
سوئد. دوم آگوست 2020
عکس روی جلد: ژنرال ماللــه سون…. اوتورانلار: ساغدا اورازسردار- سیدمراد عوضبایف… دیک دورانلار انگلیس دیکمه لری
منبع: جلد سوم تاریخ تورکمنستان بقلم این نویسنده. کتاب برای چاپ آماده شده.
[1] Ch. Ellis. The Transcaspian episode.
