تورکمن ییگیدی بایار، حان حاجی یف نگ گؤرش یولی، مکزیکا سئغینان ایلکینجی تورکمن بوسغونی

حان حاجئیف تورکمنستانداغئزئل غوُشون ینگیش غازاناندان سوُنگ، “حان یوُمودئنگ”  کؤمِگی بیلن کراسنوُووُدسکا گلیأر، اوُل یردن هم اوُفیسرلر توُپارئ بیلن بیله لیکده حازار دنگزی نینگ گونوُرتا-گوندوغارئنداقئ آشئرادا- تورکمن صحرا چئقئار.

لاتین آمریکا سئغئنان ایلکینجی تورکمن سیاسی بوسغونی

تورکمنلر بیرینجی جهان اورشوندا و تورکمن آطلی پوُلکی/توپاری

حان حاجی یف تورکمن حاربئ آریستوُکراتیاسئ نئنگ و آق اوُفیسسرلر/پادشاه افسرلر/ حرکتی نینگ  گؤرنوکلی وکیلیدیر. اوُل گنرال  کوُرنیلوف غوُزغالانگئ نئنگ و زاکاسپی نینگ/ حأضیرکی تورکمنیستان/  گؤرشجنگ ییگیدی دیر.

حان حاجی یف حئوا سبتینده/ منطقه سینده/ تورکمن-یوُموت بایرامشالئ تیره سیندن بوُلوپ، اوُنونگ حاقئقئ آدئ «بگ ناظار» بوُلسادا، “رزّاق بئ حاجئیف” دییلیپ تانالئپدئر. بئیلکی کأبیر تورکمن ییگیتلری یالئ، اوُل-دا 20-نجئ عاصئردا امپراتور آلکساندر ایکینجی نینگ کادت  کوُرپوسئندا (حاربئ مکدپ) اوُقاپدئر. اوُقوونئ تاماملاپ، تور Tver شأهری نینگ آتچئلئق اوچیلشِسینه/هنرستان/ گیریپ، اوُنئ-دا 1916-نجئ یئلدا غوتارئپدئر.

بیرینجی جهان اورشئ و تورکمنلرینگ انقلابی حرکتلری نینگ مؤوچ آلماغئ

 آلمانئنگ، اوُرسیته اورش ائغلان اتمِگیندن سوُنگرا اوُنگا غارشئ دورماق اۆچین اوُرسیت پاتئشاسئ نئنگ حالقلارا غئسئشئ، ظولمئ آرتیار. فروُنتا عسگر، آت و مالیه کؤمگینی یئغناماق اۆچین پاتئشانئنگ عملدارلارئ هر یرده یؤریته حاربئ  کامیسیالار/کمیسیون دؤره دیأرلر. 1916-نجئ یئلئنگ 25-نجی ایولئنداقئ/جولای/ پاتئشانئنگ پرمانئندا تیل لرده/ پشت جبهه/، حاربئ فابریکلرده و دمیریوُللاردا ایشلمأگه آداملار فروُنتا/جبهه چاغئرئلیار. بو پرمانئ یرینه یتیرمک اۆچین تۆرکۆستانئنگ حاربی گوبرناتوُرئ/ فرماندار نظامی/ گنرال کوروُپاتکین 19-43 یاشلار آراسئنداقئ ارککلرینگ فروُنتا گیتملیدیگینی جار ادیأر. زاکاسپی نینگ حاربئ یوُلباشچئلارئ بو پرمانئنگ یرینه یتیرمگی اۆچین ماصلاحات اۆستۆنه ماصلاحات گچیریأرلر. 1916-نجی یئئنگ 12-نجی ایولئنداقئ ماصلاحاتئندا آشغابات شهر گارنیزوُنئندا/پادگان/ گنرال مایوُر قالما کوُف، گنرال-لیته نات دوُپلیتسکی، پولکوُونیک/ سرهنگ/ بیلانوُویچ، مارئ دان پولکوُونیک پرسیوُن سوُلتان، پولکوونیک تستوُ کوُف… داغئ اوُبا یرلردن آداملارئنگ یئغنالماغئنئ گِنگشیأرلر. یؤنه تۆرکمنلر اورشا ییگیتلرینی، آتدئر، دۆیه لرینی برمکدن بوُیون غاچئریارلار. (سر ات: تکه پولکی نئنگ تاریخی. آ.بایری یف. آشغابات. جزوه ماشینکا)

تورکمنلرینگ پاتئشانئنگ پرمانئنا غارشئ دوراندئقلارئ باراسئندا تاریخچئ عالئم بی بی رابعه لوگاشوُوا هم-ده آستراباتدا، بریتانلارئنگ آگنتی/خبرچیسی بوُلوپ ایشلأن مقصودلو غئزئقلئ ماغلومات بریأرلر. سر ادینگ:

Turkmeni Irana. SSSR-iñ Ylymlar akademiýasy. «Nauka-ylym» neşriýatyMoskva 1976

مخابرات استرآباد. مقصودلو. نشر تاریخ ایران. تهران 1365

تکه پوُلکی (آطلی توپاری)

 1890-نجی یئللاردا پاتئشا هم اوُنونگ  کؤشگونی غوُراماق اۆچین تورکمنلردن دۆزۆلن یؤریته آتلئ توپارئ پایتاغت پتربورگا ایبریلیأر، اوُل توُپارا باشدا روسچا «دیکی»(واغشئ) پوُلک دییلن هم بوُلسا سوُنگرا اوُل «ته پوُلکی» آدئ بیلن مشهور بوُلیار.

Kornilov Lavr. 1917

1-نجی جهان اورشونا گنرال “لاور  کوُرنیلوُف” باتئر جیگیتلردن دوزیلن تکه پولکونی/ توُپارئنئ-دا اتریش جبهه سینه آلئپ گیدیأر و توپارئ اؤز  کاماندیرلیگی آستئنا آلیار. کوُرنیلوُوئنگ تۆرکمنچأنی سووارا بیلندیگی، تۆرکمن آتلئ لارئنا آیراتئن سئیلاغ-حوُرمات غوُیاندئغئ آیدئلیار. بوُلشویکلره غارشئ گؤرشده یِنگلیلیپ توسساغ ادیلندن سوُنگرا  کوُرنیلوُوئنگ آتلئ توُپارئ- دا دارغادئلیار، اوُنونگ افسرلریندن تۆرکمن ییگیدی حان حاجئیف داغئ داشارئ یوردا-اروُپا سئغئنیار.

تکه پولکی- اوکرائینادا

1-نجی جهان سؤوشه غاتناشان تورکمنلر بارادا «روزنامه ماوراء بحرخزر» روزنامه سینده “باتئر تورکمنلر” سؤزباشئلئ ماقالا چاپ بوُلوپدئر.

«Ruznema-ye Mavera-ye Bahr-e Hazar» 1-nci san. 14 dekabr 1914- Aşgabat

 

«حودایا شوکور تورکمنلر اورشدا  کؤپ آبرای آلئپدئرلار. باتئر آتلارئ بوتین دونیأ مأللیم بوُلوپدئر. اوُرسیت غازتلرینده تورکمن جیگیتلرینی  کؤپ بتر اؤگۆپدیرلر و اوُلارا بتر یاغشئ دیپدیرلر. غازت یازئجئسئ/حابارچیسی “کوپچینسکی” دیین بیری اورشا گیدن تۆرکمن پوُلکوُونیک جیگیتلرین اورش یرینده  گؤرۆپ شئیله یازئپدئر:

گرمانیا یوردونئنگ سالداو آدلئ شأهرینگ یاقئنلئغئندا اورش واغتئ اوُرس غوُشونلارئ نئنگ آراسئندا تۆرکمن پوُلکونی گؤردۆم، باشلارئندا اولئ غارا تلپکلری، اگینینده دوُن، چیگینینده پاگوُنلارئ/درجه/، بیللرینده  کؤنه اگری غئلئچلارئ.

شونلارئ ایلکی  گؤرن کیشی غادئم واغتئنگ تاتار غوُشونئ حاساپ ادر، بولارئنگ بوُیلارئ اوزئن، ایه رینگ اۆستۆنده غئزئل یۆپکلی دوُن بیلن دیکله یین اوُتوران تۆرکمنلر هر یره گلسه و نه شأهره یتیشرسه، همّه جماغات اوُنلارئ گؤرۆپ حایران غالئپ تارئپ ادیپ، اوُنلارئ یاغشئ گؤردی. تۆرکمنلر اورشدا یوُلداشئن یاتدان چئقارتمایدئ، دوشمان اۆستۆنه چاپاوول اتمگی، یاغئ نئنگ اوُرداسئندان و غوُشونئندان حابار توتماغئ، غادئم عاداتلارئ. اوُلارئنگ آتلارئنئ سووا یاقماغا گیدن زامان گؤردۆم، ایله خئیال اتدیم کی بیر جرن و یا مارال سۆرۆسیدیر. هم گیجه هم گۆندیز جیگیتلر اوُدونگ غئراسئندا دیزلارئن بۆکۆپ اوُتورمئش گؤردۆم. تۆرکمن جیگیتلر داماغئ  کؤپ ایمه یدی، اؤز چؤره گین یاغشئ  گؤردی، بیزینگ سوُلداتئنگ/عسگرینگ/ غارا چؤرگی چوُربانئ ایمه یدی…تۆرکمنلر شوُل یرینگ سؤودیگأرلریندن گرک بوُلان زاتلارئ آلئپ پوللارئن دوغرولئق بیلن ناغئت برردیلر. اوُلارئنگ که یـــپی  کؤک، توُیا باران یالئ.»

بایار حان حاجئیو 1916-نجئ یئلدا باروُن پ.ورانگلین ینگ یوُلباشچئلئق ادیأن “نارچینسک” قازاق پوُلکوندا غئسغا واغتلایئن غوللوقدا بوُلیار. 1917-نجی یئلئنگ یانوارئندا تکه پوُلکونئنگ حاتارئنا بریلیأر. اوُل “کارنت” (ستوان) درجه سینده آوستریانئنگ (اتریش)، والاخین ینگ و گالیچین ینگ حاربئ حرکتلرینه غاتناشیار. گنرال ل.  کوُرنیلوُوئنگ باش سرکرده وظیپسینه بللنمگی نتیجه سینده حان حاجئیف تکه پوُلکونئ دۆزیأر. بو آطلی توپار، باش-سرکرده لیگی نینگ یوُقارئ دۆزۆمینه گیریأردی.

حان حاجئیف موُسکوادا گچیریلن بیر دؤولت ماصلاحاتئنا هم غاتناشیار،  کوُرنیلوُوئنگ، پتروگرادداقئ واغتلایئن حوُکومت بیلن آلئپ باران گپلشیکلرینه هم غاتناشئار.

کوُرنیلوُوئنگ پاتئشانی قوُراماق حاقئنداقی غوُزغالانگئ تأزه حکومت/ منشویکلر/ طاراپئندان باسئلئپ یاتئرئلیار و اول توسساغ ادیلیأر. 1917-نجی یئلئنگ نوامبر-دسامبر آیلارئندا کوُرنیلوُف و اوُنونگ یانئنداقئلارئنئ حان حاجئیف بوحوُوسک زندانیندن بوُشاتماغئ باشاریار.  بو توپار سونگرا تازه حکومته بویون بولماجاق بولوپ بۆتین “دوُن” دریاسئ نئنگ بووزلئ یؤریشینه غاتناشیار. تکه پوُلکئ گۆیچ توُپلاپ، غئزئل غوُشونئنگ بؤلکلری بیلن- ده سوُوشه گیریأر.

نوُوف-چرکاس دا، حان حاجئیف گنرال  کوُرنیلوُوئنگ شاخصئ آدوتانتئ/ منشی نظامی/ بوُلیار، 1918-نجی یئلئنگ مارت آیئندا گنرال  کوُرنیلوُف اؤلندن سوُنگ گنرال آ. دنیکین ینگ یوُلباشچئلئغئندا اوُل تکه پوُلکونونگ ضاربا اوروجئ مه یله تینلر غوُشونئنا یوُلباشچئلئق ادیأر. یۆزباشئ سرکرده سی حؤکمۆنده “چاریچف”ئنگ اته گینده بیرینجی “کوبان” سؤوشجنگ یوُریشلرینه غاتناشیار.

 حان حاجیف تورکمنستاندا

اورسئیت ده آپریل رولوتسیاسئندان سونگرا، منشویکلرینگ حأکمییتی تورکمنیستانا- دا گلیپ یتدی. شول دؤورده آق پاتئشانئنگ طاراپداریلاری بیلن منشویکلر هم بلشویکلر آراسئندا ییتی چاقناشئق دووام ادیأردی. “گراژدانلئق اورشی” گیینگ گریم آلیپدی. آقلارئنگ حاطارئندا “زاکاسپی” حاربی گویچلرینه دئقما سردارئنگ اوغلی اوراز سرداری بللأپدیلر.

حان حاجئیو 1918-نجی یئلدا تۆرکمن توُپراغئنا گلیپ، تکه پوُلکونئنگ  کوُماندیری نینگ اؤنگکی اوُرونباسارئ، تکه پولکونئنگ آتچئلئق میللی دیویزیاسئ نئنگ/توپاری نئنگ کاماندیری اوُراز سردارئنگ غاراماغئندا غوللوغا باشلائار. اوُزباشداقلئق اوغروندا  گؤره شیجی جۆنید حان بوُلسا گۆنوُرتا روس یاراغلئ گۆیچلری بیلن چاقناشئقدا اکن. سوُنگ جۆنید حان حئوا حانلئغئ نئنگ و زاکاسپی اوُبلاستئ نئنگ بیرلشن غوُزغالانگچئلار توُپارئنا یوُلباشچئلئق ادیپدیر.

حان حاجئیف تۆرکمنستانداغئزئل غوُشون ینگیش غازاناندان سوُنگ، “حان یوُمودئنگ”  کؤمِگی بیلن کراسنوُووُدسکا گلیأر، اوُل یردن هم اوُفیسرلر توُپارئ بیلن بیله لیکده حازار دنگزی نینگ گۆنوُرتا-گۆندوغارئنداقئ آشئرادا- تۆرکمنصحرا چئقئار. حان حاجئیف شوُل یردن  گؤنورتا ایرانا، سوُنگرا-دا هیندیستانا باریار. اول سوُنگرا-دا چینه یتیأر. چین دن ولادی وستوکا باریار. اوزاق گۆندوغاردا سوُوت حؤکۆمتینه غارشئ گؤره شیأر. “آق لارئنگ” غوُشونئ هم-ده آنتانتا اینترونسیاسئ/ شوروی یه مداخله ادن بریتان گویچلری/ دربی-داغئن ادیلندن سوُنگ حان حاجئیف س س س ر-ی همیشه لیک تاشلامالئ بوُلیار.

بایار حاجئیف شانگهائ و ژاپن نینگ یوُ کوهاما شأهرلرینده آز واغتلئق یاشاندان سوُنگ اول مکزیکا گلیپ شوُل یرده هم اوُتورئملئ بوُلیار. بایار، “آق-امیگرانتلارئنگ” جمغئیتچیلیک ایشلرینه حئجوولئ غاتناشیار، سوُوت حؤکۆمتینه غارشئ امیگرانت مطبوغاتئندا هم-ده یرلی مطبوغاتدا ائزئگیدرلی چئقئش ادیأر. اونونگ یازان اٍری نینگ بیری:

Han Hajyýew “Beýik Boýar” /Belgrad، 1929/ romanyñ، “Atçapar” /San-Fransisko، 1962/ povestin avtodydyr.

 تورکمن ییگیدی بایار حان حاجئیف مکزیکو شأهرینده یوره ک کسلیندن یوغالئپ، شوُل یرده هم فرانسوز غوُنامچئلئغئندا جایلانیار.

(مقالانی تاییارلاماقدا. تۆرکمنستانلی ژورنالیست- شاعر آشورقلی بایری یف ینگ بللیکلریندان پئیدالانئلدی)

آ.گلی

تاریخ عئلئملارئنگ کاندیداتی

ژوئن 2018