1991-نجی یئللاردا تورکمنیستانئنگ غازتلرینده، رادیو هم تلویزیونینده، تورکمنیستانئنگ “گیمن” ینگ (ملی سرود) تکستی نینگ نأحیلی بولمالئدئغئ، حایسئ غوشغئنئنگ گیمن بولمالئدئغئ بارادا چئقئشلار بولوپدئ. انچمه آدام ماغتئمغولئنئنگقئ حاساپ ادیلیأن “تورکمنینگ” دیین غوشغئنئ گیمن اتملی دییپ تکلیپ گیریزدی. یؤنه فیلیوگیا عئلئملارئنگ کاندیداتئ مرحوم نورموحامت آشئرپور (آ.مردوف) شول واغت اؤز باتئرغای چئقئشلارئ بیلن مونگا غارشئ دوروپدئ. عالئمئنگ بو بارادا یازان سئنئ “ادبیات و سونغات” غازتینینگ 91-نجی یئلئ نئنگ 25-نجی اوکتیابر سانئندا چاپ ادیلیپدی.
***********
آ.مره دوف:
منینگ پیکریمیزچه، بو غوشغئنئ گیمن حؤکمۆنده پیدالانماق یالنگئش بولار. مونونگ بیرینجی سبأبی، غوشغئ ماغتئمغولئنئنگقئ دأل، ایکینجی سبأبی، غوشغئ حالئس غووشاق.
مشهور شاهئرلارئنگ آدئندان اثر یازان غوشغوچئلار همیشه بولوپدئر. مئثال اۆچین آ. پوشکینینگ آدئندان غوشغئ یازانلارئنگ بولاندئغئنئ تاریخ بیلیأر. بللی آیدئمچئ هم شاهئر و، وسسوتسکی[1]: «بیر کأن آیدئمئ مانگا بریأرلر، منینگ ولین اولارا داخلئم یوق» دییپدیر.
1946- نجئ یئلئنگ باشئندا 10 مونگ چمِسی غوشغئ سطیری (ایکی یۆزدن غووراق غوشغئ و ایکی پوئما) ماغتئغولئنئنگقئ حاساپ ادیلیپ تۆرکمنیستانئنگ غولیازمالار فوندونا قابول ادیلدی. اولارئنگ اپسلی بؤلگی چاپ ادیلدی. «تأزه تاپئلان 10 مۆنگ سطیرینگ، شول ساندا «تۆرکمنینگ» دیین غوشغئنئنگ ماغتئمغولئنئنگقئدئغئنا بیز شۆبهله نیأریس. بیز شو ماقالادا اؤز دلیللریمیزی آیدیارئس. اوقئجئلار (ائلایتا-دا، فیلولوگلار) پیکیریمیزی غولدارلار دییپ اومئت ادیأریس.
گۆرۆنگی «تۆرکمنینگ» دیین غوشغودان باشلایارئس. غوشغئنئنگ باشقئ ایکی سؤزلمی:
جیحون بیلن بحرئ خزر آراسئ[2]،
چؤل اۆستۆندن اؤسر یلی تۆرکمنینگ.
ایکینجی سؤزلم دوغرئ، اما بیرینجی سؤزلمینگ خبرئ یوق. جیحون بیلن بحرئ خزرئنگ آراسئ نأمه…؟ چؤللۆکمی، داغلئقمئ، شُورمئ—نأمه؟ یا-دا: جیحون بیلن بحرئ خزرئنگ آراسئ مۆنگ چاقئرئم یولمئ؟ بلکی آوتور«جیحون بیلن بحرئ خزرئنگ آراسئنداقئ چؤلۆنگ اۆستۆندن تۆرکمنینگ یلی اؤسر» دیجک بولایاندئر، اما دییپ بیلمأندیر.
آوتورئنگ «جیحون بیلن بحرئ خزرئنگ آراسئ تۆرکمنینگ یوردئ» دیجک بولاندئغئ هم آخمال، اما بو پیکیر یاپا دگه نوق، چۆنکی 18-نجی عاصئردا هم، خزر هم تۆرکمنلر دینگه جیحون بیلن خزر دنگزی نینگ آرالئغئندا یاشانوقلار. ماغتئمغولئنئنگ اؤز واطانی گۆرگن یایلاسئ هم جیحون بیلن خزرینگ آرالئغئندا دأل. عراقدا، سوریه دا تۆرکمن ولایاتلارئ بار. دینگه اووغانئستانئنگ اؤزۆنده، شول یریک بارئپ گلن یازئجئ عبدئرشید تاشووئنگ سؤزۆنه گؤرأ حأضیر 4 میلیونا غولای تۆرکمن یاشایار. تۆرکمنلر 18-نجی عاصئردا-دا اووغانئستاندا یاشاپدئرلار. «تۆرکمنینگ» دیین غوشغئ ماغتئمغولئنئنگقئ بولایاندا حم گیمن بولوپ بیلمز. دۆنیأده أحلی تۆرکمنینگ بأحبیدینی غورایان غوشغئ تۆرکمنیستانئنگ گیمنی بولسا غووئ بولاردئ.
ایکینجی آیتجاق زادئمئز: اگر ماغتئمغولئ جیحون بیلن خزری دنگزی نینگ آرالئغئنداقئ تۆرکمن ایلاتئ نئنگ دورموشئ حاقدا غوشغئ یازان بولسا، اونونگ ماضمونئ گؤزیاش بولاردئ. «تۆرکمنینگ» دیین شئغئردا ایلات بای، مس، همه زات گۆلالا-گۆللۆک، یؤنه ماغتئمغولئنئنگ دؤورۆنده لباپ، بوحارا امیری نینگ، داش حوووض منطقه سی و حأضیرکی بالقان یایلاسئ حئوا حانلئغئ نئنگ غولونئنگ آشاغئندادئ. مارئ منطقه سی کأ بوحارا امیرلیگی نینگ، کأ حئوا حانلئغئنئنگ، کأ حم ایرانئنگ غول آستئنا گچیأردی (یکجه مئثال: سیدناظار سیدی و اونونگ ایلدشلری بوحارانئنگ امیریندن غاچئپ، مارا گلنلرینده، حئوا حانئنئنگ سۆیتدش دوغانئ اول یرینگ حأکیمی اکنی!)، آخال غایتا-غایتا چاپاوولا سزوار بولیار اکنی. ماغتئمغولئنئنگ دؤورۆنده جیحون بیلن خزری دنگزی نینگ آراسئندا یاشایان ایلات فلاکته دوچار بولوپدئر.
«تۆرکمنینگ» دیین غوشغئنئنگ گیمن بولمالئ دألدیگی حاقدا ینه بیر دلیل:
غوشغوداقئ «یوو اۆستۆنه یؤرأر یولئ تۆرکمنینگ» دیین سطیر غولیازمادا باشغا حیلی. غولیازمالار فوندوندا ساقلانئلیان نوسغادا «آلامانا یؤرأر یولئ تۆرکمنینگ» دییلیأر. دیمک، کیمدیر بیری «آلامانا» سؤزۆنی «یوو اۆستۆنه» دییپ اۆیتگِدیپدیر. بیتمأگه هیچ کیمینگ حاقئ یوق[3].
بیزینگ هم آلامانئ (تالانگچئلئغئ) ماقوللایان، اونگا غووانیان سطیری دؤولت گیمنی نینگ المنتی اتمأگه حاقئمئز یوق.
حاقئقئ ماغتئمغولئ نئنگ غوشغولارئندان لوگیکی تایدان نأدۆرس پیکیر، بی معنئ سؤزلم یا-دا نأدوغرئ اولانئلان سؤز تاپئپ بولانوق. اما «تأزه تاپئلان» غوشغولارئنگ همه سینده دیین یالئ بی معنئ سؤزلم، نأدوغرئ سؤز تلیم گزک غابات گلیأر. مئثال حؤکمۆنده ینه «تۆرکمنینگ» دیین غوشغا یۆزلنیأریس:
شئغئردا «داغلار لاغلا دؤنر، غئیا باقاندا» دیلیأر. غئیا باقماق — نأراضئلئق بیلن غاراماق، لاغئل(لعل) — یاقودئنگ غُویئ غئزئل رنگکلی گؤرنۆشی. بیر تۆرکمن غئیا باقسا، داغلارئنگ نأدیپ غئمات بها داشا اؤورۆلجگی بیزه دۆشنۆکسیز.
غوشغئدا تۆرکمن حاقئندا «غارغئشا، ناظارا گرفتار اولماز» دییلیأر. تۆرکمن قاوئ حالق، اول غارغئشا گرفتار (یاغنئ،
سزوار) بولماز، یؤنه تۆرکمن کیمینگ ناظارئنا سزوار بولماز؟ نأمه اۆچین ناظارا سزوار بولماز؟ بللی-دأل؟ غالئبرسه-ده، «ناظاره سزوار بولماق» دیین سؤز دۆزۆمینینگ اؤزی دیلیمیزده بار زات دأل.
«تۆرکمنینگ» دیین غوشغودان ینه بیر مئثال:
تیره لر قارداش دئر، اوروغ یارئدئر، ائقباللار ترس گلمز، حاقئنگ نورودئر.
تیره لرینگ قارداشلئغئ دوغرئ، یؤنه حایسئ اوروغ تۆرکمنینگ یارئ دئر؟ «اوروغ یارئدئر» دیین سؤزلم بی معنئ سؤز دۆزۆمی. اوروغ — بیر آتا-بابادان عمله گلن آداملارئنگ توپارئ.
یوقاردا مئثال آلنان سطیردأکی «حاقئنگ نورودئر» دیین سؤزلم هم بی معنئ، نأمه حاقئنگ نورئ؟ ترس گلمِجک ائقباللارمئ یا تۆرکمن حالقئنگ نورومئ؟
غوشغئنئنگ اینگ سونگقئ بندینده «گؤزۆم غایرا دۆشمز، کؤنگۆل اگلنمز» دیین سطیر بار.
کؤنگۆل اگلنمزلیک — حالامازلئق. کیمینگ کؤنگلی نیرده، کیمده اگلنمز؟ سؤزلم بی معنئ.
گپینگ تۆممک یری، “تۆرکمنینگ” دیین غوشغئ، بیزینگ پیکریمیزچه بییک سؤز اوسسادئ ماغتئمغولئنئنگقئ حاساپلانمالئ دألدیر. آصلئندا بو غوشغئ شاهئرئنگ «گۆرگِنینگ» آدلئ اثرینه اؤیکۆنیلیپ حأضیرکی دؤوۆرده دؤره دیلن شئغئردئر. اول هیچ بیر قادئمئ چشمه لرده و باغشئلاردان یازئلئپ آلنان غوشغولارئنگ آراسئندا-دا دوش گلِنوق.
****
تأزه تاپئلان “اون مۆنگ سطیرلیک غولیازماداقئ “تأ آلغانچا گؤزۆنی” دیین غوشغئ مانئسئز سطیردن عبارات. اینه، شو ایکی سطیره دۆشۆنجک بولونگ:
عاشئق آتش گؤرسه، اورار آتش ایچره اؤزۆنی،
گۆل رویونا قئلار ناظار، تأ آلغانچا گؤزۆنی.
حایسئدئر بیر غئزا عاشئق بولوپ یؤرن ییگیت نأمه اۆچین اوت گؤرسه اؤزۆنی اونگا اوقلامالئ؟ اول کیمینگ گۆل رویونا (یۆزۆنه) کؤر بولیانچا باقمالئ؟
ینه مئثال:
عاشئق گؤرسه ماغشوقنئ یئلئنگ حازان پاصلئندا،
اؤزۆنی شول یانا آتار اونودئپ اول یازئنئ.
کأکیلیگینگ و طاووسئنگ کؤلده یاشامایانلئغئ بللی. گۆرۆنگی ادیلیأن «تأ آلغانچا گؤزۆنی» دیین غوشغودا بولسا کأکیلیک هم طاووس کؤلده یۆزۆپ یؤرلر. اوقانگ:
کؤل ایچینده گؤرر بولسا کأکیلیگی، طاووسئ،
بیرینی گؤزه آلماز(؟)، گؤزلیـــیر اؤز غازئنئ.
داغلئق اۆلکأنینگ پرزندی ماغتئمغولئ کأکیلیگینگ داغلاردا، طاووسئنگ هم کؤللرده دأل-ده باغلاردا یاشایاندئغئنئ بیلندیر.
نئغتایارئس: «تأ آلغانچا گؤزۆنی» دیین غوشغئ ماغتئمغولئنئنگ یازماغئ، بولوپ بیلجک زات دأل.
غئلئچ مۆللیوینگ «تاپان» غوشغولارئنادا ماغتئمغولئنئنگ «پئراغئ» لاقامئنئنگ «آیرالئق» سؤزۆندن گلیپ چئقیاندئغئ آیدئلیار:
«آیرا دۆشۆپ کأبه دن، غویدوم پئراغئ آدئما».
حاقئقاتدا ولین شاهئرئنگ «بو دۆنیأ» غوشغوسئندا آیتماغئنا گؤرأ، اول اؤزۆنه «پئراغئ» لاقامئنئ “فارغ” (یاغنئ، فراغت) سؤزۆندن آلئپدئر. فارغ (فراغت) — آسودالئق.
اینه مونگا مئثال:
ماغتئغولئ، آدئنگ دؤندی فراغا،
فارغ اولوپ، چک اؤزۆنگی غئراغا.
شو فاکت هم ماغتئمغولا دره ک کیمدیر بیری نینگ شئغئر یازاندئغئنئ ثبوت ادیأن یۆزلرچه دتاللارئنگ/جزئیات/ بیری.
دینی دۆشۆنجأ گؤرأ بهشت آسماندا. «تأزه تاپئلان» اون مۆنگ سطیردأکی کأبیر غوشغودا بهشت یرینگ آستئندا. اوقانگ:
یر آستئندا عجب بهشت رضوانادا،
دیریزره آبئ حایات گرکدۆر.
(«گرزه دیار»).
بهشت یردن چئقسا آسمان اۆستۆنه،
نورئ بیلن جۆمله-جهان اؤرته نر.
(«جهان اؤرته نر»).[4]
نئغتایارئس: ماغتئمغولئنئنگ بهشت یرینگ آشاغئندا دییپ غوشغئ یازماغئ مۆمکین دأل. ماغتئمغولئنئنگ حاقئقئ اؤز غوشغولارئندا بهشدینگ آسماندادئغئ آیدئلیار. اینه، «دونون کیم بیچدی؟» دیین غوشغودان مئثال:
آسماندا یاراتدئ سکیز جننتی،
آلتئ مۆنگ بینادئر بیردیر کۆمتی.
ماغتئمغولا برلن «بویلارئنگدا» دیین غوشغودان مئثال:
زۆلیخادان غالان زۆننار
بولسون حاجات بویلارئنگا.
زۆننار زردشتی یه و مسیحیته اویان آداملارئنگ غوشاغئ. رووایاتا گؤرأ، زۆلیخا مۆصۆر پاتئشاسئ نئنگ آیالئ. مۆسۆره زردشتی یایراماندئر. دیمک، زۆلیخانئنگ زۆننار غوشانماغئ مۆمکین دأل. موسولمان ماغتئمغولئنئنگ هم اؤز یارئنا زردشتی سیمبولئ زۆننارئ بیلینه غوشانماغئ ماصلاحات برمگی بولوپ بیلجک زات دأل.
لوگیک/منطقی/ نتیجه: یوقارداقئ مئثاللار «بویلارئنگا» دیین غوشغئنئ ماغتئمغولئنئنگ یازماندئغئنئ آنگلادیار. بو غوشغئدا بیزینگ ورسیامئزئنگ دوغرودئغئنئ آنگلادیان باشغا مئثاللار هم بار. دیندار آدام بولانئ اۆچین بییک شاهئرئمئزئنگ آشاقداقئ سطیرلری یازماغئ مۆمکین دأل:
ائقبالئم، دینیم-یامانئم ، قئلام حورمات بویلارئنگا.
ماغتئمغولئ، پیدا بولار ، دین-کرامات بویلارنگا.
دینی دۆشۆنجأ گؤرأ، بو دۆنیأ آدام اۆچین سئناغ. آدام، ثوغاپ ایشلری کؤپ ادیپ، اؤلندن سونگرا، بهیشده بارمالئ و یآپلارئندان بال آقیان، همیشه گؤک اؤوۆسیأن بهیشتده یاشامالئ. دیندار بولاندئغئ و اؤز غوشغولارئندا دینی قادا-قانونلارئنگ اۆیتگمزلیگینی اۆندأن ماغتئمغولئنئنگ هم ماقصادئ بهشت بولاندئر دییپ پیکیر اتمک گرک.
ماغتئمغولا برلن «بار منینگ» آدلئ غوشغودا بولسا شو سطیرلر بار:
«ایستمز من بهشتی، بهشت مکانئم بار منینگ». بو سطیر، البته شاهئرئ حاص واطانپاراز هم آته ایست/دینه ائنانمایان/
اتمک نیتی بیلن چئقارئلان حوقغا.
ماغتئمغولا یؤنگکلیأن «پانئ جهان گرکمس» دیین غوشغودا شاهئر حودایا شیله دییپ یۆزلنیأر:
ایلیم-گۆنۆم خوارئ-زاردئر، گلسین دؤولت لشگرینگ،
دینی حؤدۆر ایله ییپ سن، آجاپ «قُران» گرکمس.
ماغتئمغولئنئنگ قران دان یۆز اؤوۆرمگی عاقئلا سئغجاق حادئثا دأل.
شاهئرئمئزئنگ صوفی چئلئغا {تصوفه} یۆز اورانلئغئنئ، صوفی چئلئغئنگ ایچینده حروفی (حارپلار) دیین آقئم بارلئغنئ، اول آقئمئنگ عاراپ حارپلارئنئ و قرانی حودای دییپ ائغلان ادندیگینی بیلیأریس (مشهور شاهئر نسیمی بللی بیر دؤوۆرده حروفئ لرینگ باشتوتانئ بولوپدئر).
ماغتئمغولئنئنگ پیکیریچه قران اؤز آتریبوتلارئ/وعظ لاری/ بیلن دۆنیأنی دولدورئپدئر، اول ایکی دۆنیأنینگ («هر دو جهانئنگ») یاغدایئنئ گۆرۆنگ بریأر. هر بیر ایشینگ بیانئ قران دا بار. ماغتئمغولئ بو حیلی پیکیری “حایراندادئر حایراندا”
دیین غوشغوسئندا آیدئپدئر:
دولدوران بو دۆنیأنی، سؤزلأن هر دو جهانی،
کۆللی ایشینگ بیانی “قران دا دئر”.
گپینگ کۆللسی، «پانئ جهان گرکمس» دیین غوشغئ-دا، بیزینگ پیکیریمیزچه ماغتئمغولئنئنگقئ دأل.
غولیازمالار فوندوندا ساقلانیان و ماغتئمغولئنئنگقئ حاساپ ادیلیأن پوئمادا شو حیلی سطیرلر بار:
یفراتدان اؤتر بولدئ، اومانا یتر بولدئ،
دریایئ یفرات بیلن نوح کیبی سآلئم سۆردۆم.
پیکیر برینگ- روس دیلیندأکی «یفرات»[فرات]، روولیوتسیادان سونگرا تۆرکمن دیلینده «یفرات» گؤرنۆشینده یازئلیار، اما کلاسسیکئ ادبیاتئمئزدا اول سؤز پارس یا عاراپ شاهئرلارئ نئنگ یازئشئ یالئ «فرات» یا «فورات» یازئلئپدئر.
دؤولتمأمت آزادئدان مئثال:
دۆنیأده امواللارئ بولغای زیاد، دؤولتی حالقئنگ بولان جیحون، فورات.
(«واغظ آزاد، تانقئدئ تکست، 43-نجی ص.)
ماغتئمغولئنئنگ روسچا گؤرنـﯙشده «یفرات» دییپ یازماجاغئ بللی[5].
«گؤزل شیرغازئ» غوشغوسئنا اساسلانئپ، ماغتئمغولئنئ حئواداقئ شیرغازئ مدرسه سینده اۆچ یئل اوقان حاساپلایارلار. اما شول غوشغئنئنگ ماغتئمغولئنئنگقئدئغئنا بیز شۆبهله نیأریس. بیزی شۆبهلندیریأن زات غوشغوداقئ شو سطیرلر:
گلسین دییپ قارار اول گرکز ایلیم،
گیدر بولدوم، حوش غال، گؤزل «شیرغازئ».
…حوش غال، بو گۆن جیحون بحریدان آشدئم،
گیدر بولدوم، حوش غال، گؤزل «شیرغازئ».
حئوادان گرکزه غایتماق اۆچین جیحوندان آصلا گچملی دأل. ماغتئمغولا دره ک غوشغئ یازان آدام حئوانئنگ آمئ دریانئنگ بأرکی کنارنئدادئغنئ یادئندان چئقارئپ، «حوش غال، بو گۆن جیحون بحریدان آشدئم» دییأر.
نتیجه: غوشغئ ماغتئمغولائنئنگقئ حاساپلانمالئ دألدیر.
بیزی بیله نتیجأ گلمأگه ینه بیر فاکت مجبور ادیأر. غوشغودا ماغتئمغولا ساپاق برن پیرلرینگ، یولباشچئلارئ نئنگ آدلارئ یوق. اول یرده شاهئرئنگ قران دان باشغا اوقان کیتابئ حاقئندا-دا سؤز یوق. حاقئقاتدا طالیبلار متجیتده-مکدپده قرانئ اؤزلشدیریپ، مدرسأ باریارلار. 18-نجی عاصئردا حئوانئنگ و بوحارانئنگ مدرسه لرینده فیلوسوفیا، گئولوگیا، آسترونومیا و غایرئ عئلملار اوقادئلیار اکنی. حوجا آخمات یاساوئ نئنگ حکمت لرینی، جامئ نئنگ، نووایئ نئنگ غازاللارئنئ طالیبلار مدرسده اوقان دؤورۆنده یاد توتار اکنلر. بو زاتلار حاقئندا غوشغئدا یکه سؤز یوق. غوشغئ بوش سؤزلردن هم قافیه لاردان عبارات.
“تازه تاپئلان” «گؤرۆلسین ایندی» دیین غوشغودا ماغتئمغولئ ایلینی دوشمانلارئنگ اۆستۆنه سؤوشه گیتمأگه چاغئریار:
قورقا-قورقا اۆفلاس یاغدایا دۆشدۆک، تاقدئر نأمه بولسا، گؤرۆلسین ایندی.
…رقیب أحلی موسولمانا غول بولوپ، ایلرسی سونگوداغا سۆرۆلسین ایندی.
سونگئ داغئ آسترابادئنگ ایلرسینده دأل، غایراسئندا. دیمک، بو غوشغئنئ هم کیمدیر بیری، ماغتئمغولئنئنگ سونگوداغدان ایلرده — تۆرکمنصأحرادا یاشاندئغئنئ یادئندان چئقارئپ، اونگا دره ک یازئپدئر. حاقئقاتدا بو غوشغئ سیدناظار سیدی نینگ «گؤرۆلسین ایندی» غوشغوسئنا اؤیکۆنیلیپ یازئلان غوشغودئر. سیدی «آیرادا غورت اوینئ غورولسئن ایندی» دیین بولسا، ماغتئمغولئ نئنگ آدئ بیلن یازئلان غوشغودا «دوشمانا غورت اوینئ غورولسئن ایندی» دییلیأر. موندان باشغا-دا ایکی غوشغودا دنگ درجه ده غایتالانیان «گؤرۆلسین ایندی»، «یؤرۆلسین ایندی» ، «بریلسین ایندی»، «غئرئلسئن ایندی» دییلیأر.
موندان باشغادا ایکی غوشغودا بیرمنگزش قاپئیالار ماغتئمغولا یؤنگکیلیأن «گؤرۆلسین ایندی نینگ» سیدناظار سیدی نینگ «گؤرۆلسین ایندی» اثرینه اویکۆنیلیپ یازئلاندئغئنا شایاتلئق ادیأر.
یوقاردا بیز ماغتئمغولئنئنگ انچمه غوشغوسئنئ درنگأپ، اولارئ ماغتئمغولئنئنگ دؤره دنلیگنیه شۆبهلنیأندیگیمیزی آیتدئق. بیزه شئیله دییپ بیلرلر؛ بلکی، بأش، اون، اوتوز یا قئرق غوشغئنئ، باشغا بیری یازئپ، ماغتئمغولئنئنگ غوشغولارئ نئنگ آراسئنا، غوشاندئر، اما تأزه تاپئلان شئغئرلار هم پوئمالار اون مۆنگ سطیر آخئرئ.
بیزینگ جوغابئمئز: تأزه تاپئلان اثرلرینگ همه سینی تانقئدئ گؤز بیلن اوقاپ اولارئنگ چپرچیلیک درجه سی نینگ بییک پئراغئنئنگ اؤزۆنینگ دؤردن دۆردأنسی یالئ اثرلریندن اؤرأن پسده دیگینی ثبوت ادیپ بولار، یؤنه بو ایش اۆچین غازت ساحئپاسئ دارلئق ادر.
«تأزه تاپئلان» اون مۆنگ سطیرینگ ماغتئمغولئنئنگقئ دألدیگینی ثبوت ادیأن ایکینجی دلیلیمیزی اورتا آتیارئس.
شئیله رووایات دؤره تدیلر: بوحارا مدرسه سینینگ بیر حۆجره سینده اۆچ سانئ طالئپ یاشایار. اولارئنگ بیری اؤزبک، بیری تأجیک، اۆچۆنجیسی تۆرکمن اکنی. طالئپلارئنگ بیری حۆجرأنینگ دیوارئنا چۆی قاقیار ولین، قاقئلان چۆی بوشلوغا گیدیر. بوشلوق- آغزئ سووالان تکجه. تکجه دن اۆچ سانئ غولیازما چئقیار. اولارئنگ بیری نووایئنئنگقئ، بیری فردؤوسی نینگکی، بیری هم ماغتئمغولئنئنگقئ اکنی. اۆچ طالئبئنگ هرسی اؤز حالقئنئنگ شاهئرئ نئنگ غولیازماسئنئ آلیار. طالئپلارئنگ، بیری بللی عالئم غئلئچ مۆللیوینگ قاقاسئ مۆللی ایشان اکن.
بو رووایات 1946-نجئ یئلدان باشلاپ تۆرکمنیستانئنگ غازت– ژورناللارئندا، هم دۆرلی کونفرنسیالاردا گۆرۆنگ بریلدی. «لیتراتورنایا غازتا» 1946-نجئ یئلئنگ 20-نجی آپریلدأکی سانئندا ی. اسکوسیروف Skosyrew ماغتئمغولئنئنگ لنینگراددا (1949) و موسکوادا (1957) نشیر ادیلن یئغندئلارئنا یازان سؤزباشئلارندا رووایاتئ روس اوقئجئلارئنا-دا گـﯙرۆنگ بردی. بییک ماغتئمغولئنئنگ تأزه تاپئلان غوشغولارئندان گؤونی سوو ایچمدیک آداملار غوشغولارئنگ اوریگینالئنئ (بوحارا مدرسه سیندن تاپئلان غولیازمانئ) گؤزلری بیلن گؤرمکچی بولدولار. اوریگینال دییپ غئلئچ مۆللیوینگ غولیازمالار فوندونا غووشوران، لاتئن حارپلارئ بیلن یازئلان باشغا بیر غولیازمانئ ادبیاتچئلارا گؤرکزدیلر. حاقئقئ اورنگینالئ مۆللی ایشان ایله گؤرکزمزلیگی، حامالا، وصیت ادیپ، حاط غالدئرئپدئر. غولیازمادا دینه غارشئ أهنگلی غوشغولار بارمئش. مۆللی ایشانئنگ حاطئنئ ولین گؤرن آدام بولمادئ. فونددا ساقلانیان غولیازمانئ غئلئچ مۆللیوینگ قاقاسئنئنگ غولونا دۆشن غولیازمادان گؤچۆرلندیگینی آیتدئلار[6].
شاهئرئنگ تانقئدئ تکستی تایییارلان عالئملار:
سولدان: زلیخا موحاممدوا-ساپار انصارئ (آحاللئ)— نورمحمد آشئرپور (آ. مره دوف)
بللی ادبیاتچی عالئم زلیخا موحاممدووا [7]کأبیر ادبیاتچئ «سوسیالیزم دؤورۆنده» دینه غارشئ بارلئشئقسئز گؤرشه گیدندیگینی توتارئق ادینیپ، ماغتئمغولئ نئنگ آته یستیک غوشغولارئ نئنگ اوریگینالئنئ (عاراپ حارپلارئ بیلن یازئلان واریانتنتئ) گؤرمکچی بولدئ. هیچ بیر فیلولوگام گؤرۆپ بیلمِدی. شوندان سونگ ت س س ر عئلئملار آکادمیاسئنئنگ مرحوم حابارچئ آغضاسیی زلیخا باقئیوونا موحاممدووا موسکوادا نشیر ادیلیأن «نارودنئ آزیی ای آفریکی- آسیا و آفریقا حالقلاری» دیین ژورنالئنگ 1961-نجئ یئلئ نئنگ 6– نجئ سانئندا بییک شاهئرئنگ “تأزه تاپئلان” غوشغولارئنا باغئشلاپ اولئ ماقالا یازدئ. عالئم اؤز ماقالاسئنادا «تأزه تاپئلان» اثرلرینگ پئراغئنئنگقئدئغنئ انکأر اتدی. ماقالانئنگ چکیشمه حأصیتلیدیگینه غارامازدان، هیچ بیر فیلولوگ موحامدووا بیلن جدللشیپ بیلمدی[8].
غئلئچ مۆللیوف سونگرا اؤز سؤزﯙنی اﯙیتگه دیپ- اؤزونده بوحارا مدرسه سیندن تاپئلان غولیازمانئنگ یوقدوغئنئ، ماغتئمغولئ نئنگ اثرلری دییپ غولیازمالار فوندونا تابشئران 214 غوشغوسئنئ و ایکی پوئماسئنئ حایسئدئر بیر نأبللی باغشئنئنگ دیلیندن اشیدیپ یازئپ آلاندئغئنئ آیتدئ[9]. اول بو سؤزی تورکمنیستان کومونیستیک پارتیاسی نینگ مرکزی کومیتتی نینگ شول واغتقئ سکرتارئ یا.حودایبردیوفه برن دۆشۆندیریش حاطئندا آیتدئ (حاط ت ک پ مرکزی کومیتتی نینگ آرحیوینده بولمالئ). غئلئچ مۆللیوینگ اون مۆنگ سطیر چمه سینی پوزییا ثرلرینی حایسئ باغشئدان (یا باغشئلاردان) اشیدیپ، کاغئذا گچیرندیگینی شو واغتا چنلی هیچ کیم بیلنوق. ایل ایچینده آیدئلیان ادبی اثرلری توپلاماغئنگ اؤز دۆزگۆنی بار. توپلایجئ هر بیر اثری، حاتدا یکجه ناقئلئ-دا کیمدن اشدنلیگینی، اشیدن آدامئنئنگ آدرسینی آیراتئن گؤرکزملی آخرین[10].
در رابطه با اشعار «نويافته» در بين مردم و محققين بارها اين سؤال مطرح بود كه اگر اين اشعار متعلق به مختومقلي نبوده و سرودۂ خود موللياوف است، چرا آنها را به اسم خود نداده و به نام خود منتشر ننموده است. او كه شاعر نبوده و با نام خود شعری ننوشته است؟ جواب اين سؤال كاملا واضح است. درست است كه قبلا كسی از شعرگويي موللیاوف اطلاع نداشته، ولی بررسيهايی بعدی معلوم ساخت كه ايشان با تخلص «ماتمی» شعر گفته و تعداد 36 شعر از او (يكی به زبان روسی) در شعبۂ دستخط های آكادمی علوم تركمنستان (كه در حال حاضر انستيتوي دستخط ها ناميده ميشود) موجود است (به شمارۂ 795 ف). اين اشعار به خط خود قليچ موللياوف نوشته شده و در تاريخ 24 دسامبر 1945 در ازای دريافت يكهزار و صد و بيست و دو روبل تحويل شعبه دستخط ها داده شده است. اين اشعار شامل سرگذشت خود و زنداني شدن برادرش محمد و مطالبی اجتماعي و انتقادی ميباشد كه با اهداف رژيم آن دوره سازگار نبوده است، طبيعي است كه چنين اشعاری در آن دوره نميتوانست مورد قبول و پسند هيئت حاكمۂ آن زمان باشد، برای همين است كه مؤلف صحبتي از آن آثار خود نكرده و آنها در آرشيو شعبه، دست نخورده باقي ماندهاند.
******
غ.مـﯙللـﯙیف ینگ ادن بولاشئقلئغئنئ بویون آلئشی حاقدا اونونگ اؤز یادلامالارئندان بیر بؤلک
«تـﯙرکمنلرینگ اولی یدی گن یالئ یدی شاحئرئ نئنگ ایچینده اینگ اولوسئ نئنگ (ماغتئمغولی- آ.گ) میراثئندا جدللی یرلرینگ باردیئغئنئ اولی ایل بیلیأر. یؤنه اونونگ اؤز واغتئندا منینگ گـﯙنأم بیلن دؤرأندیگینی بیلیأن کأن دألدیر. من اول لأهنگینگ (ماغتئمغولی- آ.گ) بیرنأچه مـﯙنگ سطیری نینگ حوت اؤزﯙنینگکدیگینه کپیل گچیپ بیلجک دأل. اؤز واغتئندا من اولاری اول یدی گنینگ حایسی بیرسینه برن بولسام، اولام تـﯙرکمنینگ اینگ اولئ شاحئرئنا اؤوریلجکدی. منینگ وظیپأم اولارئنگ ایچیندن اینگ مئناسئبئنئ سایلاپ تاپماقدئ. من شونئ هم اتدیم. مونونگ اﯙچین منی یازغارئنگ، ایسله سنگیز یالقانگ… منینگ اؤز حالقئمئنگ اؤنگـﯙنده گـﯙنأ ایش ادن بولماغئم- دا آحمالدئر. من بئییک شاهئرئنگ میراثئنا ال غاتانئما اؤکـﯙنیأن… اول غوشغولاری منینگ آتام پاخئر…. یری بولیار، بو حاقئندا سوُنگ بیر گـﯙن… A.Welspar: Mülli Tahyryň hudaýlygy.»
[1] Влади́мир Семёнович Высо́цкий
[2] قولیازمالار فوندونا بریلن نوسغادا: “جیحون بحری، دنگیز خزر آراسی” گؤرنوشده یازیلیپدیر.
[3] غوشغی نئنگ سونگقی بندیندأکی “سؤزلأر مختومقلی چالی تورکمنینگ” هم سؤزلأر دیلی تورکمنینگ گؤرنوشینه اویتگه دیلیپدیر.
[4] بنا به اعتقاد مسلمانان فرشتۂ اجل «عزرائيل» ناميده ميشود، اما در اشعار ماتمی(لقب قلیچ موللی) فرشته اجل جبرائيل ناميده شده است.
[5] . وجود كلماتي چون «يفرات، خليف» (كه تلفظ روسی «فرات و خليفه» است) در اشعار جديد دليل بر اينست كه اين اشعار در قرن بيستم ساخته شده. در قرن 18 ميلادی مختومقلي هيچگونه رابطهي ادبي و زباني با روسها نداشته است. كلمۂ «آربالت» به معني يك نوع سلاح كه در اشعار جديد آورده شده كلمهايست كه ريشه لاتيني دارد و از زبان فرانسوي به زبان روسي وارد شده كه بسيار كم استعمال است و حتي در آثار شاعري شهير چون پوشكين هم ديده نميشود. لذا وجود چنين كلمهای در آثار مختومقلي در قرن 18 ميلادی چيزي است محال حتي ناشران اشعار مختومقلي به معني اصلي كلمه پي نبردهاند و آن را به معني جانداری قبول كردهاند و اصل متن را كه در دستخط جديد (به شمارهي 1123 الف) به شكل «آربالت قولينگده، اي مختومقلي». يعني: «آربالت در دست تو است، ای مختومقلي» آمده تحريف كرده يا نفهميده و به شكل «آربالت قولينده، ای مختومقلي». يعني: «در دست آربالت ای مختومقلي» در آوردهاند.
[6] اين حرفها را هيچگونه منطقی نمی پذيرد. تحقيقات بعدی، كذب بودن چنين گفتهها را كاملا عيان ساخت. در نتيجۂ تحقيقاتي كه در تاشكند و دوشنبه انجام گرفت، داستان پيدا شدن دستخط های قديميشاهنامۂ فردوسی و ديوان نوايی كاملا آشكار شد. هيچيك از شاعران، نويسندگان و پژوهشگران ازبك و تاجيك كمترين اطلاعي از اين قضيه نداشتند. اگر دستخط فردوسي يا نوايي يافت ميشد به عنوان يك كشف ادبي حتماً در مطبوعات منعكس ميشد.
[7] . عالم زلیخا، همسر مبارز تورکمن صحرایی دكتر ساپار انصاری (آخاللی) می باشد. دکتر آخاللی نيز مقالهي مفصلي برای چاپ آماده كرد كه متأسفانه با دخالت متنفذين و مقامات حزبي منتشر نشد. ايشان متن انتقادي آثار مختومقلي را نيز آماده كردند كه باز به عللي موفق به انتشار آن نگرديد. آن مرحوم آرزو داشت بررسيهاي سي ساله را روزي در تركمن صحرا به چاپ برساند.
[8] رد و انكار مقالۂ زليخا محمدوا كه اوتوريتۂ زيادی در بين زبانشناسان روسيه و آسيای ميانه داشت كار آسانی نبود. به ناچار كميتۂ مركزی حزب كمونيست تركمنستان از قليچ موللياوف كه عضو حزب بود طلب توضيحات نمود و خواستار دستخط نويافته شد و در همين جا بود كه دستفريبكاران عالمنما، رو شد. او كتباً به كميتۂ مركزی نوشت كه هيچگونه دستخطيی از اشعار مختومقلی در نزد وی وجود ندارد، او آن اشعار «نو يافته» را از زبان بخشيها در بازار «مرو» نوشته و ضبط نموده است.
[9] هيچ يك از اين اشعار حتي يك سطر آن نيز در ديوانهاي خطي و چاپي قديمي مختومقلي ديده نميشود. ثانياً هيچ شعري يا سطري از اين اشعار نويافته قبلا و بعداً از زبان بخشيها نوشته نشده است. در صورتي كه هر سال كارمندان پژوهشكدهي دستخطها از بين مردم و بخشيها مطالب فولكلوري و ادبي جمعآوري مينمايند. لذا اين توضيح قليچ موللياوف نيز بيپايه و كذب است.
[10] پس از انتشار اين مقاله، تبليغات شديدي بر عليه افشاگران اشعار نويافته آغاز شد. انجمن نويسندگان تركمنستان در جلسهي مشورتي خود به رياست بردي كربابايف بدون ارائه هيچگونه دليلي اشعار نامبرده را از آن مختومقلي دانست. آكادمي علوم تركمنستان نيز كميسيوني متشكل از هشت نفر ترتيب داد تا سرنوشت اشعار نويافته را تأييد نمايد. در نتيجهي بحثي مختصر، اين اشعار با اكثريت آرا (پنج نفر) متعلق به مختومقلي دانسته شد. سه نفر ـ آ. مردوف، زليخا محمدوا و آكادميسين بايمحمد قاررياوف ـ به علت مخالفت با چنين تصميمي از امضاي صورتجلسه خودداري نمودند. بدين ترتيب اين مسئلهي مهم، بدون اشتراك نظر اكثريت مردم علاقمند به آثار شاعر، حلشده تلقي گرديد.
در آن جلسه از كميسيون آكادمي علوم، آ. مردوف پيشنهاد نمود كه در اين باره، در صفحات مطبوعات متخصصين و دوستداران آثار شاعر نيز اظهار نظر كنند و عقيدهي خود را بيان دارند. متأسفانه رئيس كميسيون بردي كربابايف با اين پيشنهاد مخالفت قطعي نمود و از آشكار شدن حقايق جلوگيري كرد. او از افشاي اين تحريفات ميترسيد. زيرا خود هنگام رياست انجمن نويسندگان خريدار آن به اصطلاح اشعار نويافته بود.