از خاطرات و تجربیات دیگران

سرهنگ توپخانه سافار خطيبى نینگ یاتلامالاریندان

بو یاتلاما ایکی بؤلومدن عبارت، بیرینجی بؤلومینی “کانون فرهنگی  سیاسی حلق ترکمن”- واحد آشغابات تاییارلادی (آ.گلی بیلن یوسف کر) 2- بولومی فارس دیلینده “ایل گویجی” نشریه سینده یرلشیپدیر.

من بعد ها از سرنوشت این اسرا مطلع شدم. بنابه گفته شیخ الاسلام مهماندوست که در آن موقع سرپرست دانشجویان ترکمن در تهران بود، در جریان جنگ ترکمنها و بختیاریها، عده ای از ترکمن های اسیر را که خیلی قشنگ و ورزیده بودند آوردند و آنان را در میدان توپخانه بدار کشيدند.

   شوروىنينگ قيزيل قشونى ايرانه گلنده ملا سؤيوْنينگ آيتماغينا گؤرأ سروان قليچ مأد نيازى سرباز يئغنان مأموردى. گورگن قشونى قيزيل قوشونينگ اؤنگونده دوروپ بيلمه يأر، گورگن قشونيندا قولليق اديأنلردن بير توپار افسرى 6 آيلاپ آشغاباتدا ساقلايارلار، اولارينگ آراسيندا سروان قليچ مأد نيازى- دا بولوپدير. قيزيل قشون گيدنده آط چاپديريپ حوشلاشما داباراسى بولدى.


   ايل-اولوسى نينگ آلاداسينى ادنلرينگ اقبالى ايلى نينگ اقباليندان آيرا بولمانى اوچين، اولارى يادلاپ، اقباللارى نينگ كسگيتلنشينى اؤورنمك، حالقينگ گچميشينى و تاريخينى اؤورنمگينگ بير گؤرنيشى بوليار. سبأبى آدملارينگ اقبالى ياشان دؤورينده بولوپ گچيأن تاريخى واقعالار نتيجه سينده عمله گليأن ياغداى بيله باغلى بوليار.

   آتا- بابالاریميز ” گچميشى بيلمه ديگينگ گلجگـى بولماز” دييپ يؤنه يره آيتماندير. دوغوردانام گچنلرينگـى، گچميشينگـى و تاريخينگـى اؤوره نيپ اوندان ساپاقـدير تجريبه آلينماسا، باشغاچا آيدانگدا اولارا اوْنس برمأن حابارسيز قالينسا، اول گچميشه و اونونگ دگرلرينه (قيمماتليقلارينا) ايه بولوپ بيلنرمى؟

   بيزينگ پیكريميزچه ساپار دأده خطيبى نينگ ياشايشى كأ بير جهتدن ايران توركمنلرىنينگ ايلايتا- دا ياش نسيلينگ اوْنس مركزينده دورمالى. اول مرحومينگ ياشان دؤورينده يوْز برن واقعالارى و اوندان سونگراقى لارى سيراش- سيراش، حاطار- حاطار دوْزيپ گؤز اؤنگوْنه گتيريلسه باشيميزا نأمه لر، نأحيلى گليپ، نأمه لرده نأحيلى گلجكديگينه گؤز يتيرمك قين بولماسا گره ك.

   ساپار دأده ايراندا حاربى فاكولته تى (دانشكده افسرينى) تماملاپ، افسرى بولوپ، گؤرشجنگ افسرلرينگ گيزلين قوراماسينا آغضا بوليار. اول سرهنگ درجه سينى آليار ولين، قورامانينگ اوْستى نینگ آچيلماغى بيلن شورويه/ توركمنيستانا سيغينماغا مجبور بوليار. بوسغونليقدا توركمن دؤولت اونيورسيته تى نينگ تاريخ-حقوق فاكولته سينى تماملاپ، توركمنيستان عليملار آكادمياسى نينگ تاريخ اينيستيتوتيندا ايشلأپ، كانديدادليق دسرتاتسياسينى (رساله سينى) قوُراپ يتيشيأر. ساپار دأده، 1980- نجى يئللاردا ايلردن قايراق بوُسغون بولوپ گلن توركملرينگ آراسيندا بير سياسى قوراما حؤكمونده ايش آليپ باريان ” توركمن حالقى نينگ  مدنى و سياسى اوُجاغينا”  1988/1367 ش- نجى يئلدا اويا بوُلوپ، آشغابات بؤلومى بيلن ياقيندان آراقاتناشيق ساقلادى.

1995- نجى يئلينگ 15- نجى مارت آيندا حالقيميزينگ گؤرشجنگ اوغـلى،  توپخانه سرهنگـى  سافار خطيــبى آشغاباتـدا 78 ياشيندا آرادان چيقدى.  اونونگ آرادان چيقماغى بيلن ” اوُجاق”، ياشولى آغضالارى نينگ بيرينى الدن بردى.                                                                                                                                                                                                                          کانون فرهنگی و سیاسی خلق ترکمن-                                                                                                                                                                  واحد آشغابات. فوریه 1990

            *******

      ساپار خطيبى 1917/ 1296 ش- نجى يئلدا  اومچالى اوباسيندا دوغوليار. آتاسى آرازقليچ اوسسا، آلتين- كوميش شايلارينگ اوستاسى بولوپدير. ساپار دأده 6 ياشيندا دينى مكدپده اوقوو باشلايار. اوغلانليق دؤورينده توركمنلرينگ تاريخيندا بولوپ گچن اولى بير تاريخى واقعانينگ شايادى بوليار. مرحوم  بو بارادا بيزه شئـيله گوْررينگ بريپدى:

” ائرضاشاه توركمن طايپالارىنينگ حان- بگلرينى شول ساندا كوْميش دپه لى آتا حانى آستراباد شأهرينه [تهران حكومتى شوونيستيك مقصدى بيلن بو شهرينگ آدينى 1937/1916- نجى يئلدا اوْيتگه ديپ، اونگا گوْرگن آدينى داقدى] گپله شيگه چاغيريپ،، ديلدوْشيك/ توطئه بيلن اولارى ناماردلارچا اؤلدوردى و ايزيانيندان توركمنلردن ياراغلارينى تابشيريپ، تهرانا بويون بولماقلارينى طالاپ اديپ، اولتيماتوم بريأر. توركمنلر بريلن اولتيماتوما قارشى بير قرارا گلمك اوْچين طايپا وكيللرىنينگ قورولتايئنى اومچالى اوباسيندا گچيريأرلر. قورولتاى 1924/1303 ش- نجى يئلينگ 20- نجى ماى/30- نجى ارديبهشت آيئندا ديوانه پانگ آدلى بيرسى نينگ توت آغاجى نينگ يانداقى گينگليكده(ميداندا) گچيريلدى. شوندا ايلركى جمهوريت قورماق قرارى آلنيپ، اونگا عثمــان آخـــونى پره زيدنت بللأپ، آق قــــالا شأهـــريــنى بولسا پايتخت و پره- زيدنت ماصلاحاتچيلارى نينگ کیملر بولمالیدیغی بارادا راضى لاشيارلار. بيز بو تاريخى واقعانى بير نأچه دنگ- دوش اوغلانلار بيلن ياپـراغى دولى چيقيپ يتيشمه ديك شول توت آغاجينگ حاتچا(شاخا)لارينا موْنيپ گوزلأپ دورديق” 

  ساپار دأده نینگ باشلانغيچ و اورتا مكتبلرده اوقان دؤورى، ارضا پهلوىنینگ، 19- نجى عاصرينگ 2- نجى ياريميندا (1881- نجى يئلينگ 9- نجى دسامبريندا) روس كولونياليزمى نينگ (استعمارنينگ)  توركمن توپراغينى پارچالاپ، ايرانا برن بؤله گينى 1925- نجى يئلدا اوْچ  لشگر(ديويزيا)  قشون بيلن ايه لمگـیندن سونگقی واقعالارا غابات گلیأر. پادشانینگ ايلكى ادن ايشى قاديمدان گليأن توركمن مكتبلرينى یاتیرماق بولدى. ظاليم پادشاه كولونياليزمينگ پلانى بويونچا مشروطيت انقلابى نينگ جارناماسينى نينگ(منشورىنينگ) ايراندا ياشايان حالقلارا بريأن حاق- حقوقلارينى دپه لأپ، دؤولت مكتبلرينى دينگه پارس ديلينده آچديردى. كوميش دپه- ده، اومچالى، حوجه نفس، آريق و بأش يووسغا یالی اوبالاردا، آق قالا- دا، كوممت قاويز- دا و آى درويشدا پارس ديلينده ساپاق بريان اوقوو جايلارآچيليپ باشلاندى . ساپار دأده بو بارادا شئـيله يادلاپدى:

 ” توركمن مكتبلرى ياپديريليانچا، من ايكى يئلدان قاوراق واقتينگ ايچينده اوتـكـدن eftekden/ هفت- يك(قرانينگ يديدن بير بؤلگـى)، 15- نجى عاصير توركمن شاهيرى وفايىنينگ اثرى “رونق الاسلام ” دان و صوفى الله- يارينگ ثبات العاجزين منظومه سيندان ايزلى-ايزينا سافاق آليپ، سيناغلارى(امتحانلارى) اوْستونليكلى گچيريپ، مختصر دؤره سينى(كأميلشديرمه دينى كورسينى) باشلاديم. بو كورسده فقه كيدان دان سافاق آليپ قوتارديم ولين اوستوميزه سوْريپ گلن تهران قوشونى بيلن توركمنلر آراسيندا سؤوش باشلانيپ اوقوولار ياتيريلدى. توركمنصحرانينگ گوْنباتارينداقى اوبالار شول ساندان اوباميز اومچالى نينگ باسيليپ آلينماغى بيلن بار زات دوْيبوْندن اوْيتگأپ باشلادى. تأزه حكومت حايال ادمأن ايلكى پارس ديلينده مكتپ آچيپ، توركمن مكتبلرىنينگ اوقووچيلارينى اؤنگكى اوقان يئللارينى حاسابا آليپ، تأزه مكتبلره قبول اتديلر. نتيجه ده آلتى يئلليق باشلانغيچ مكتبينگ سونگقى اگزامينينى/ امتحانينى 1308/1929- نجى يئلينگ باشلاريندا اوْچ سانى كلاسداشيم عـوض انصارى، سافار انصارى و بايرام محمد مدرسى بيلن تماملاديم. باشلانغيچ و اورتا مكتبلرينگ سونگقى امتحانلارى، يؤريته بير اگزامين بولوپ، مركزلرده يا- دا اولى شهرلرده گچيريليأردى. شونونگ اوچين بيزى هم آستراباد شهرينه آليپ گيتديلر. امتحانينى اوستونليك بيلن گچيرنلرينگ راضيليغى بيلن اولارينگ پايتخت تهراندا اوقيماغينا روغصات بريلدى. شول يئلينگ تومسوندا پادشاه كوميش دپأ گلنده بو بخشده 13 سانى باشلانغيچ مكتبى قوتارانلارى آسترابادينگ حاكم نظاميسى سرهنگ حكيمى پادشانى قارشى آلماق اوچين يئغناپ گتيردى. شوندا حأكم بيزينگ اوقوو ياغدايميز حاقيندا پادشاه راپورت بريپ، توركمن توپراغيندا اورتا مكتب بولمانى اوچين بيزى بير يرده اوقيتماغا ياردام سورادى. پادشاه هم: ” بولارى تهراندا اوقادينگ، توركمنلرينگ تهران بيلن قاتناشيغى نأچه كؤپ بولسا شونچادا ياغشى بولار” دييپ سؤزىنينگ اوستونه قوشدى. بيزدن بير يئل اؤنگ 4 سانى توركمن اوقوچيلارينى تهرانه آليپ گيديپديرلر. اولار عبدالرحمان فرزانه، حليم صيادى، ارجب ناظرى و قاراتاغى نينگ اوغلى نفس مأميانى(مهميانى/ سونگ كمالى فاميله اوْيتگه ديلدى). بيزى قيشينگ اورتاراسيندا تهرانا آليپ گيتديلر و حايال ادمأن اوقووا يرلشديرديلر. آلتى يئلليق اورتا مكتبينگ سونگقى امتحانينى 1315/1936- نجى يئلينگ باشلاريندا اوْستوْنليكلى گچيريپ، يوقارى اوقووى باشغا- دا 3 سانى توركمن يولداشيم سارى گوكلانى، قـربان محمد سيورى Siveri  و الياس مختوم بيلن دانشكده افسرى ده اوقيپ باشلاديم”.

     تهران حكومتى 1936/1316- نجى يئلدا توركمنلردن كؤپ آدمى شول ساندان دانشجولارى ملى مسله لرى قوزغايانليقدا عايپلاپ توسساغ اديأر. شوندا دانشكده نظام ده اوقيانلاردان الياس مختوم بيلن ساپار خطيبى اوزاق ساقلانمان بوشاديليار. اما باشغالار اوزاق مهلت بيلن ساقلانيار. توسساغ اديلينلردن توركيه عليم آليپ گلن حاجى حان (نورگلدى) اوغـوزى بيلن قربان محمد سيورى زنداندا اؤلدوْريليأر. قالان ييگيتلر، 2- نجى جهان اورشيندا فاشيزيمه قارشى بيرلشن دؤولتلرينگ ياغنى شوروى، آمريكا و انگليس قوشونلارى ايرانا گيرمگـى (1941/1320) بيلن فاشيست ارضاشاه يورتدن قاچيپ گيدمگـى و سياسى توسساغلارينگ آزاد بولماغى نتيجه سينده اركينليگه قاويشيار. ارضاشانينگ حكومتى (اوغلى محمدرضانينگقى- دا) فارس شوونيستلارينگ حكومتيدى. اولار ايرانى فارس ديللى حالقلارينگ واطانى دييپ، ايراندا ياشايان بئـيله كى حالقلارى يا ديلى گلميشـك واغشى توركلر!(اساسان توركمنلر) طاراپـيندان اوْيتگه- ديلن فارسلار دييپ، ايندى اولارا قايتادان فارس ديلينى اؤرتملى دييپ تبليغ اديأردى يا- دا هيچ بير انسان حاق- حقوقونا لايق گلمه یأن واغشیلار دییپ ييگره نيأرديلر.

    بيز ساپار دأده دن توركمن دانشجولارينگ سياسى ياغدايى و توتها- توتليغينگ سبأبى حاقيندا سورانميزدا اول پاخير شئـيله گوْررينگ بريپدى:

” حكومت، توركمن دانشجولارينگ بير- بيرينه يازيان حاطلارينى بارلاماق بيلن، اولارينگ آرالاريندا ملى حاق- حقوق بارادا بوليان گوْررينگلردن خبرلى بولوپ، “اولارى حاق سوراماز يالى ادملى” ديين، قراره گليأر. شول اساسدا بيرنأچه توركمن توسساغ اديليأر. بو حاقدا يئنه- ده بير ميش- ميش گوررينگ باردى، اولام شودى: حكومت پلانى بويونچا ملى مجليسينگ هر ساپارقى سايلاويندا محمدآخون گرگانى يكه- تأك كانديداد گؤركزيليپ توركمنلرينگ وكيلى اديپ مجليسه ايبريليأردى. توركمن دانشجولارى بو ايشه قارشى بولوپ، گلجككى سايلاودا عبدالرحمان فرزانه نى كانديد ادملى دييپ گوْررينگ اديأرديلر. اولارينگ بو فكرلرى توركمنلرينگ ايچينده هم يايراپ قولدانيپ باشلانيار. شوندا محمدآخون ايچرى ايشلر وزيرينگ يانينا باريپ: “بو حركتى اديأنلر پان توركيستلر” دييپ دانشجولارى قارالايار و ” واقتيندا اونونگ اؤنگونى آلمازسانگيز سونگرا حكومته اولى ايش بولار” دييپ دوْشوْنديريأر. آخون، حتى بو ياغدايئنگ اؤنگونى آلماق اوچين وزيره پارا- پشكش بريپدير هم دييليأر. شول وقت ايرانينگ سياسى ليدرلريندن، “دنيأ” آدلى سياسى- تئوريك مجله نينگ باش يازارى دكتر تقى ارانى اؤز اگيندشلرى بيلن زنداندادى. اولارينگ سانى 53 بولانى اوچين اولار “53- لر توپارى” ديليپ تانيلياردى. اولارينگ آراسيندا آنناقليچ بابايى آديندا بير توركمن هم باردى. بو توپار زنداندان بوشاندان سونگ، “ايرانينگ توده حزبينى” قوريارلار. آنناقليچ ايلكى شول پارتيانينگ حاطاريندادى، سونگرا اوندان آيريليپ، دؤولتينگ سياساتينا ميل لى “دموكرات پارتياسينا” گچيأر. 53- لرينگ ليدرى ملتى آذربايجان توركلريندن بولان دكتر ارانى بولسا زنداندا اؤلدوريليأر. دكتر ارانى زنداندا توركمنلره: “اؤزينگيزى كمونيست ديسه نگيز بار بولان قانونا گؤرأ آنگيرسى 10 يئل زندان كسيلر، اساسان سيزه دگيشلى قانونى ماده بولمانى اوچين اقبالينگيزى پادشاه كسگيتلملى بولار، اول-هم كؤپـينگيزه آتوو جزاسينى بره ر” دييأر. اونونگ بو ماصلاحاتى توركمنلرى ايكأ بؤليأر. بير بؤلگـى: “اؤلدوْرسه لرده اؤزيميزه كمونيست ديمه ريس” دييأر. باشغالارى بولسا اونونگ ماصلاحاتينى قبول اديأرلر. شوُ توتها- توتليقدا دانشكده افسرى ده اوقييان توركمن دانشجولارى- دا گؤز آستينا آلنيار. شوندا درنگوچيلر مندن: ” ديش دكترى عبدالرحمان فرزانه نى تانييارمينگ؟ ياش توركيستان ژورنالينى (توركيستانلى سياسى بوسغونلار  طاراپيندان پاريس ده نشر اديليأردى. بو مجله توركمنصحرادا- دا يايراديلياردى- گ) اوقيدينگمى؟ شوروى ده بولدونگمى؟ و ش .م سوراغلارى سورادى. من سوراغلارا دوغرى و دقتلى جوغاپ برديم. مثلم : “ياش توركيستان ژورنالى قازاق توركچه سينده[آصلينده ازبكچه- گ] يازيلانى اوچين اوقيپ بيلمه ديم” ديديم. اولار منى اوزاق واقتلاپ ساقلامان، اوقييان يريمه ايبرديلر. الياس مختومى ايكى آيدان سونگ بوشاتديلار، قالانلارى ساقلاديلار”.

   ساپار دأده ايران قشونيندا قوللوق ادن دؤورى حاقيندا شئـيله گوْررينگ بريپدى:

ايكى يئلليق دانشكده افسرينى تماملاپ ستوان بولدوم. منى ايران بلوچستانى نينگ مُكران (سونگرا اونونگ آدى ايرانشهره اوْيتگه ديلدى) شهريندأكى آطلى قشون بؤلومينه ايبرديلر. اول يرينگ هواسى قاتى ايسسى بولانى اوچين آطينگ يرينه يـل مايا دؤيه لر اوللانيلياردى. ارضاشاه يورتدن قاچيپ گيدنده من سرحد ياقسينداقى خاش شهريندأكى پادگاندا قوللوق اديأرديم. ايكى يئل سونگرا تهرانينگ دميرقازيغيندا يرلشيأن عباس آباد پادگانيندا آمريكان ياراغلارينى اؤوره نيش ايكى يئليق كورسينى اوقيپ باشلاديم. بو كورسى اوْستونليكلى تماملانيم اوْچين افسرلردن آشاقدا دوريانلارا گچيريليأن كلاسينا معلم اديپ بلله ديلر. اديل شول يئل آذربايجانينگ دموكرات فرقه سى طاراپـيندان ايراندا بار بولان قانونا سالغيلانيپ تؤريز(تبريز) شهرينده ملى مجلس وخودمختار حكومت دؤره ديلدى. دانشكده افسرى آچيلاندا1946/1325 اول يرده اوقيپ سرگرد بولوپ يئنه- ده قشونينگ قوُرخانه اداراسيندا ايشلأپ باشلاديم. بو ايشده ايران قشونيندان فرانسه، روسيه، سوئد و چكسواكى ياراغلارينى آيريپ، يرينى آمريكان ياراغلارى بيلن اوْپجين ادمك دوره سينه قاتناشديم. شوندا گره ك بولان يئنه بير يئلليق يؤروْيته لشديريلن نظامى دوره سينى دانشكده ده گچيريپ، كرمان شهريندأكى قشون بؤلومينده ايشلمك اوْچين اول يره گيتملى بولدوم. 1327- نجى يئلدا اول يردن هم شيراز شهريندأكى پادگانينگ قوُرحاناسيندا اولى پارتلاما بوُلانى اوْچين، پادشانينگ يؤروْيته بويروغى بيلن شيرازه گيتملى بولدوم. پادشاه 1953/1327- نجى يئلدا اؤز طاراپدارلارى بيلن باش وزير دكتر مصدق- ينگ قارشيسينا دؤولت آغداريلشيغينى گچيريأر. بو واقعا ايرانينگ چاغداش تاريخيندا اولى اهميته ايه بولانى اوْچين بو حاقدا گينگرأك گوْررينگ بره يين.

  ارضاشاه قاچيپ گيدندن سونگ، مجليسينگ قرارى بيلن شانينگ اوغلى اونونگ يرينه گچيأر. آيرى طاراپدان باشغا حزبلر دؤره ديليپ، مشروطه انقلابى نينگ جارناماسى و اساسى قانون بويونچا پادشانينگ گويجينى چأكلنديرمك- ياغنى يورتدا دينگه قانون حكم سوْرملى دييپ- حركت اديپ باشلايارلار. ايرانى باسيپ آلان دؤولتلرينگ (انگليس، آمريكا، و شوروى) اؤز آرالارينداقى قرارا گؤرأ اورش قوتاراندان 6 آى سونگ ايرانى ترك ادمه ليديلر. انگليس بيلن آمريكا، آيديلان واقتدا قوشونلارينى چيقارديلار، يؤنه شوروى ايرانينگ دميرقازيغينداقى نفت ياتاقلاريندان، ايران بيلن اورتاق نفت قازيپ چيقارمالى ديين ايلالاشيغى طالاپ اديپ، قيزيل قوشونينى ايراندان چيقارمادى.

شوروى حكومتى نينگ بو طالابينى ايرانينگ ايچينده دينگه “توده حزبى” قولداپ، “ايرانينگ گون اورتاسينداقى نفتى ملى اديپ، دولى دؤولتينگ كنترولينا گچملى، دميرقازيقداقى نفت ياتاقلارينى بولسا شوروى پئيدالانمالى” ديين شيغارينى اورتا آتدى. بو واقعادان بير يئل اوُنگ آذربايجان دموكرات فرقه سى تؤريز شهرينده يرلى حكومت و ملى مجليسى دؤره ديپ، تهراندان مشروطيت انقلابى نينگ جارناماسى اساسيندا آذربايجان و باشغا ملى آزچيليقلارينگ خودمختاريسينى قبول ادمگـى طالاپ اديأر. اما تهران حكومتى استالين- ينگ ايلالاشيق تكليبينى قبول اديپ اؤز وزيرينى مسكوه ايبريأر. ايز يانى بيلن آذربايجانا قشون سوْريپ، يرلى حكومتى و ملى مجليسى دارغاديار. اول واقيتدا آيديلشينا گؤرأ 15 موْنگدن قاويراق آذرى حالقى اؤلدوْريليپ، 30 موْنگه ياقينى بولسا قايراقى آذربايجانا سيغينماغا مجبور بوليار. آذربايجاندان سونگ، شانينگ قشونى كردستانينگ دموكرات حزبى نينگ مهاباد شهرينده اساسلانديران خودمختار حكومتينى هم آغداريار. پادشاه بو اوْستونليكلردن! سونگ آتاسى يالى حكومتى دولى اؤز اركينه گچيرمك كوْينه دوْشيأر. شو آرادا بير نأچه سياسى حزبلر ايرانينگ بللى حقوقچى و ملى شخصيت بولان دكتر مصدقينگ يولباشچيليغيندا ” جبهـه ملى آديندا” بير سياسى حركتى اساسلانديرديلار. ايرانينگ  جبهه ملى حركتى، دموكراتيك اصوللاردان اوغور آليپ، قانون بويونچا پادشانينگ گوْيجونى چأكلنديرمگـى و ايرانينگ نفتينى داشارى يورتلى شركت لرينگ اليندن دولى چيقاريپ، ملى (دؤولت كنترولينا گچيرمگـى) اديلمگينى مقصد اديپ قوييار. حالق آراسيندا كأن قوُلداو تاپانى اوچين بو حركت مجليسده كؤپ اورون ايه ليأر. دكتر مصدق باش وزير بولوپ، وزيرلر كابينه تى(حکومت) قوريار. دكتر مصدق حالقا برن سؤزينى عمله آشيرماق اوغروندا حركت اديأر. ايلكى باشدا نفت صناغاتينى ملى اديپ، انگليسلرى بو پوداقدان چيقاريار و دولى دؤولتينگ اركينه گچيريپ، ” ايرانينگ ملى نفت شركتينى دؤره ديأر. ” جبهه ملى” دان سونگ توده پارتياسى گوْيچلنيأر. بو ياغداى گونباتارى، ايلايتا- دا آمريكانى، ايرانينگ شوروى طاراپـينا گچمكدن حواطيرلانديريار. بو ياغدايدان شاه و طاراپدارلارى پـيدالانيپ قشون ايچيندأكى طاراپدارلارى بيلن 1953/1332- نجى يئلينگ 25- نجى مرداد/14- نجى آگوستيندا دؤولت آغداريلشيق ايشينى گچيرمكچى بوليار. اما بيزينگ (افسرلرينگ) گيزلين قوراماسى باش وزير دكتر مصدق-غه ياغدايى واقتيندا خبر بريپ، قشونينگ ايچيندأكى ملى افسرلر پادشانينگ شوم نيه تى نينگ اؤنگوْنى آليار. پادشاه خزر دنگزى نينگ ياقاسينداقى رامسر شهريندأكى كؤشگيندن عراقينگ پايتختى بغدادا قاچيپ گيديأر. شول واقت عراقدا انگليسلرينگ ديكمه سى بولان ملك فيصل بيله، باش وزيرى نورى سعيد حأكميت باشينداديلار. پادشانينگ طاراپدارلارى آمريكا و انگليسينگ كمكى بيلن 3 گون سونگرا(17- نجى آگوستدا/ 28- نجى مرداد دا) بير ياويز پلان اساسيندا ملى دؤولتى آغداريارلار. بو گزه ك بيزينگ گيزلين قوراماميز توده پارتيانينگ ماصلاحاتى بيلن شاه طاراپدارلارينا كمك بريپ باشلايار. نتيجه ده شاه و طاراپدارلارى ماقصاتلارينا يتيپ، ايراندا 12 يئللاپ دوام اديپ گليأن دموكراتيك ياغدايئنگ سونگونا يـتيأرلر. آدى “پان ايرانيست” آصليندا “پان فارسيست” (اولار ايرانى دينگه فارسلارينگ توپراغى بيليأرلر) حزبى و اونونگ بيلن اوغورداش بير ايكى سانى توپار بيله جمعيت دن باشغالارى قاداغان اديليأر. اؤلن اؤليأر، توتولان توتوليار.، قاچان قاچيار. اوزينگ كپـينگ قيسغاسى ايراندا قايتادان شاه چى فارس شوونيستلار پادشانينگ باش توتانليغيندا حكومت اديپ باشلايارلار. دكتر مصدقينگ دؤولتى آغداريلاندان سونگ من سرهنگ درجه سينى آلديم. شيرازدا قاراشيلماديق بير واقعا منينگ توتولماغيما سبأپ بولدى. منى قصر قاجار زندانينا گتيرديلر. اول يرده سرلشكر قره نى، توتولان افسرلر شول ساندا منگ بيله بييرين- بييرين گپله شيپ بيزى زنداندان بوشاتدى. 1954/1333- نجى يئلدا بيزينگ گيزلين انقلابى افسرلر قوراماميزينگ اوْستى آچيليپ، آغضالارى توتوليپ باشلاندى. شوندا من گيزلنيپ يـتيشديم و قوراماميزينگ ليدرى خسرو روزبه بيلن آراقاتناشيقدا بولوپ، اونونگ ماصلاحاتى بيلن 1945- نجى يئلينگ سپتامبرينده شورويه سيغينديم”.

    ساپار دأده 1948/1327- نجى يئلدا اؤيلنيأر، اونونگ ايراندا 2 قيزى بوليار. سافار دأدأنينگ عيالى-أذری تورکلریندن- فاطمه خانم 3 يئل سونگرا 1948- نجى يئلدا قيزلارى بيلن عراقينگ اوْستی بیلن شورويه گچيأر. اولار آشغاباتدا يرلشيأرلر. سافار دأده توركمن دؤولت اونيورسيته تى نينگ تاريخ- حقوق فاكولته تينى تماملاپ، توركمنيستان عليملار آكادمياسى نينگ تاريخ انيستيتوتيندا ايشله يأر و تاريخ علمى نينگ كانديداتي بولوپ، شول يردن پنسيا چیقیار(بازنشسته بوليار). اونونگ توركمنيستاندا ايكى سانى اوغلى بوليار، اؤيلرينده فارس و روس ديللرده گپلشيلنى اوْچين اوغلانلار توركمن ديلينده ياغشى گوْرلأپ بيلمه يأرلر. بو حاقدا بير گزه ك گوْررينگ قوزغالاندا، ساپار دأده شئيله ديدى:

” بيز قاتى يالنگيشديق، بيزدن بـتر سرگرد عبدالرحيم نديمى[2]  و دكتر موسى مختوم  داغی يالنگيش يولا دوْشديلر. موندان بئـيلأك توركمنينگ نسلى بئـيله يالنگيشمالی دأل، اولار اؤز ملى دگرلرينه اساسانام ديل و مدنيتيمیزه ايه چيقمالى” دييپ آرزو اتدى.

    اول یئنه:

” من بو گونه چنلى افسرلر قوراماسيندان باشغا هيچ بير يرده آغضا بولمانديم. بيز مهاجرتده هم اؤز قوراماميزى ساقلاديق، من هم اونونگ آكتيو آغضاسى بولوپ قاتناشديم. ايندى يؤنه اؤلن اؤلدى، قالانلارى هم قارريپ هرسى بير يرده قالدى. سيز اؤز توركمن توپارینگیزی اؤسدوْرجك بولونگ، تاريخ، ديل و ادبياتميزا، عمومان مدنيت پوداقلارينا اوْنس بريپ دورينگ. مسئله سيز/ پرابلمسيز اویشمه لنگ يوقدور، مسئله لره منطقلى و مدنييتلى چملشمگـى باشاريپ، گويچ بولوپ دورسانگيز، حاسابا آلنارسينگيز. اگرده قینچیلیقلارا احساسى (دويغى بيلن) چملشسه نگيز هيچ زادى چؤزوپ بیلمرسینگیز. من- ده اليمدن گلن كؤمگـى وظيفه بيليپ قايغيرمارين”. دییپدی.

    ساپار دأده 1995- نجى يئلينگ مارت آيى نينگ 15- ينده/1373- نجى يئلينگ اسفند آيى نينگ 24- ينده توركمنيستانينگ پايتاغتى آشغابات شهرينده آرادان چيقيپ، شهرينگ قونومچيليغيندا توپراغا بريلدى. ياتان يرى ياغتى بولسين.              

كأبير قـوشماچا بلليكلر 

   ساپار آقا جافاربايئنگ اونيق توماج تيره سى نينگ قـوشلى Guşly شاخاسيندن دير. 3- نجى كلاسه چنلى اومچالى اوباسيندا اوقايار. 1308- نجى يئلدا گورگنه اوقوو گيديأر. مرحوم ینگ کاستـه یازیلان سس یازغیسیندا یئنه شئیله ماغلوماتلار باردی:

  كوميش دپه ده ارجب آخون صيادى توركيه لى معلملارى چاغيريپ چاغداش مكتبی يولا قوييار. توركى ديلينده سافاق بريأن بو مكتبينگ 6-5 سانى شأگردى باردى. ارجب آخونينگ بو ايشينه قارشى آخونلار، تورك معلملارينگ بيريسينى قارقى اوباسى نينگ قولايندا اؤلدورديألر. اومچالى اوباسينداقى دينى مكتبده بأش يوسغالى ملاميرزا قوشلى سافاق بريأردى.

1927/1306- نجى يئلدا حليم جان صيادى، ارجب ناظرى(مهندس)، عبدالرحمان فرزانه، نفس كمالى توركييأ اوقوو گيديارلر. سونگرا محمدقليحان جوده نينگ اوغلى نازدوردى يموت (توركيه ده ياشاپ شول يرده آرادان چيقدى)، آنه محمد حاجى نينگ اوغلی محمد گوكلان (حأضير آمريكادا ياشايار/ دكتر) ، احمد قاراداغلى، حاجى محمد قاراداغلى، داش طاغانينگ اينيسى، بايجان تورانى (اول تاريخ اوقادى و نأبللى ياغدايدا اؤلدوريلدى، مزارى- دا بللى دأل) هم توركييأ گيديأرلر.

   اومچالى قورولتايئندا عثمان آخونى جمهورباشليق سايلانلاريندا 3 گزه ك راضى مينگيز؟ دييپ مأركه دن سوراديلار. سونگ كوممت قاويز شهرينده اونى آق كچئأ موندوريپ، 3 گزه ك قابوس يأديگأرليگـى نينگ داشيندان آيلاپديرلار. بو دأپ توركى حالقلارينگ آراسيندا اؤرأن قديم زامانلاردان بأرى ساقلانيپ گليپدير.

  حوجه نفس لى دولت برديحانينگ، قاجار پادشالارى طاراپيندان يؤروْيته سيلاغ حاطى باردى. حضرتقلى حان ساللاخ بيلن حوجه نفسده اولى حان دی.

  ارضاشانينگ قشونى بأش يووسغادا نأچه توركمنى اؤلدوْريأر، اومچالى اوباسيندا نورآخونينگ اوغلى “كؤچك” (كر) اؤلدوْريليأر. اومچالى دا، نورالله اوغلى نصرالله آدلى بير عسگر اؤلدوْريليأر.

   ملا سؤيوْنينگ اؤغلى عبدالقادير نيازى حكومته سالغيت يئغنايان مأموردى. على آبادينگ تؤوه ره گينده ياشايان توركمنلرينگ عياللاريندان 40-30 سانيسينى املاك اداراسى نينگ بويروغى بيلن اؤيوْنده (گينگ حاوليسيندا) توتون ياپراقلارينى قوروتماق اوچين زور بيلن گتيريليأردى. اوُلارينگ أرلرينى جنگل لردن اوُدون كسمأگه ايبريأرديلر، عياللارا دينگه قورى چؤره ك بريأرديلر.

كوميش دپه مدرسه سى نينگ ايلكينجى معلملارى:

مهدى اميرپاشايى(ياور منوچهرخان اميرپاشايى نينگ دوغانى)- ميرعظيم: ورزش معلمى، قفقازدان. 

   حوجه نفسينگ اؤكده اوقوچيلاريندان:

قوربانقليچ معظمى، عبدالقادر نيازى، كريم، نفس آخونينگ اوغلى مجيد. 

  كوميش دپه و اومچالى اوباسيندا اؤكده اوقوچيلار باردى، اولارينگ سانى 30 – ه  يتيأردى. 

   شوروىنينگ قيزيل قشونى ايرانه گلنده ملا سؤيوْنينگ آيتماغينا گؤرأ سروان قليچ مأد نيازى سرباز يئغنان مأموردى. گورگن قشونى قيزيل قوشونينگ اؤنگونده دوروپ بيلمه يأر، گورگن قشونيندا قولليق اديأنلردن بير توپار افسرى 6 آيلاپ آشغاباتدا ساقلايارلار، اولارينگ آراسيندا سروان قليچ مأد نيازى- دا بولوپدير. قيزيل قشون گيدنده آط چاپديريپ حوشلاشما داباراسى بولدى.

    دارالتربيه(معلم چيليك تربيه بريأن) مكتبينگ توركمن اوُقوچيلارى:

سافار انصارى، بايرام محمد مدرسى، تأج بردى گوكلانى، نورى مختوم، الياس مختوم، مأمدقليحانينگ دوغانى، سارى گوكلانى، عبدالرحمان فرزانه، سارى كاسب.

  دانشكده افسرى نينگ شاگردلريندن: قربان محمد سيورى، آشورمأد(مهشيد)، گل محمدى(سرهنگ)

    1937/1316- نجى يئلدان باشلانيپ، تهرانينگ اقدسيه پادگانيندا توتها- توتليقلار باشلاندى. فرزانه 10 يئل زندانا حكم اديلدى، فرزانه ياش توركيستان ژورنالينى توركمن دانشجولرينگ آراسيندا پايلاياردى. حليم صيادى و نورى مختوم هم توتوليار، بايرام محمد مدرسى گونورتا ايرانا سوْرگوْن اديليأر. سرهنگ خطيبى ايچرده 9 يئللاپ انقلابى افسرلرينگ گيزلين قوراماسيندا ايشلأپدير.

 ******

بخش دوم خاطرات سرهنگ خطیبی

از نشریه “ایل گویجی” در خدمت کنفرانس سراسری (از شماره 22 تا 25 بتاریخ 1992)

1-  گوشه هایی از تاریخ ترکمنها از زبان دکتر خطیبی

 ترکمن های گوگلان از ایام صفويه تابع بگلربگی [حاکم] استرآباد قرار میگیرند و بعدها برخی از طوایف یموت ها یعنی قجوق و قان یوقماز هم تحت تابعیت بگلربگی استرآباد در می آیند و در عین حال به کسی هم مالیات نمی دادند. یعنی ترکمن ها تا زمان رضاشاه در یک چنین وضعیتی زندگی می کردند.

اما بگلربگی استرآباد برای اینکه حاکمیت خودش را مسجل کند و برای اینکه ترکمن ها را تابع نماید، یک عده از ترکمن های سرشناس را به شهر دعوت میکرد و به آنان القاب مختلفی چون “خان”، “سلطان”، “سردار” می داد. ولی این خان ها و سردارهای ترکمن در زندگی فقیرترین و کوچک ترین طایفه ترکمن نمی توانستند دخالتی کنند و یا آنها را مورد ستم و استثمار قرار بدهند. این القاب داده شده به این ترکمن ها تنها يکی از علامات تابع کردن آنها به دولت ایران بشمار می آمد. من یکی از این اسناد و مدارک را دیدم که به “دولت بردی خان” خوجه نفسی از طرف محمدعلی شاه داده شده بود. دولت بردی خان که از اقوام من بود و می دانست که دستخط من خوب است، بمن گفت “از این سند یک رونوشت بردار، زیرا ممكن است (احيانا) سند آتش بگیرد و یا گم شود”. پس با توجه به این مدارک باید گفت که این القاب در ترکمن صحرا فقط شکل ظاهری داشت و آنها هیچ قدرتی نداشتند و هیچکس هم از آنان باکی نداشت.

گاهی هم بگلربگی استر آباد که بعدها در زمان قاجارها فرماندار استرآباد گردید، با یک گروهان از سربازان برای مانور دادن به ترکمن صحرا مثلا برای تماشای اسب دوانی می آمد. خان هایی هم که بدانها اشاره نمودم قاطی این گروه شده با آنها سرگرم صحبت و خنده و گپ زدن می شدند. یکی از این امرای دولت [حاکم استرآباد] “امير اعظم” نام داشت. روزی او با قشون خودش با .6- ۵۰ سوار برای اینکه خودی نشان دهد به اوبه (روستا) “نفس سردار” [آرخ] می آید. این خان (امیر اعظم) آنطور که شاهدین عینی تعریف می کنند آدم چاق و چله و گردن کلفتی بوده است. وی وقتی برای توالت کردن میرود، یکی از سواران ترکمن که خیلی خونسرد هم بوده، با همان خونسردی بطرف او تیراندازی می کند. بدنبال آن روستای نفس سردار شلوغ می شود، مردم به این قشون حالی می کنند که بابا این یک آدم دیوانه و ابلهی است و تیراندازی او بدستور ما نبوده است. در این آنها راهشان را میگیرند و می روند. نفر دوم که فرماندار استرآباد بود شخصی بنام “قائم مقام” بود که برای زهر چشم گرفتن از ترکمن ها و نشان دادن حاکمیت خودش به خوجه نفس می آید. وی با تحریک عده ای نامعلوم، “دولت بردی خان” را گرفته دست و پایش را بسته، از خوجه نفس به امُچلی می برد. آنها مدتی در خانه “تایلی حاجی” و “رجب محمد” (از طایفه غراوی) که افراد پولدار امچلی بودند میمانند. یک نفر بنام نوربردی خان می آید دنبالش. نوربردی خان را من از زمان بچه گی ام میشناختم و در طرف مغرب رودخانه گرگان یک عمارت داشت. قائم مقام قصد داشت که دولت بردی خان را بکشد. نوربردی خان پیش او آمده می گوید که دولت بردی خان از خان های محترم و شجاع و آبرومند روستای ماست کشتن او باعث رنجش مردم می شود. و بدین ترتیب دولت بردی خان را از دست قائم مقام خلاص می کند. نفر سوم یاور “احمد خان حکیمی” فرماندار استرآباد بود که روزی با دسته ای به خوجه نفس آمده و مراسم اسب دوانی را تماشا میکرد. من خودم شاهد بودم.  پس بدین ترتیب می بینیم که این جریان نشست ها و دعوت کردنها از زمان صفویه تا زمان رضا شاه بدون تغییرات اساسی ادامه می یابد، ولی مشخص بود که آن نوع مناسبات نمی تواند پایدار باشد و بگلربگی استر آباد مصمم بود که به هر ترتیبی شده حاکمیت خود را بر ترکمن ها مسجل نماید. بعدها بر اثر اعمال زورگویی های حاکم استر آباد بر ترکمن ها، بین آنان اختلافاتی شکل میگیرد که منجر به قشون کشی حاکم استرآباد و نیز حاکم خراسان بر سر ترکمن ها میشود. این قشون کشی با هدف تنبيه و تسليم تركمن ها صورت میگیرد و در نتيجه آن روابط بین ترکمن ها و بگلربگی استرآباد تیره شده و به قشون کشی دو طرف تبدیل می گردد.

در کتاب “تاریخ عالم آرای عباسی” و تاریخ فریدونیه[؟] و هم چنین تواریخی که در زمان محمد شاه نوشته شده، آمده است که بگلربگی استرآباد و بگلربگی خراسان چندین بار با هم به سوی ترکمن ها قشون كشی میکنند. در تاریخ عالم آرای عباسی آورده شده است که بگلربگی خراسان و استرآباد برای شکست دادن ترکمن ها قصد دادن رشوه به آبا سردار خان ترکمن (آبا سردار) را که جوان تنومند و خوش هیکلی بود، مینمایند. در این تاریخ نوشته شده که حاکم استر آباد، آبا سردار را از لقب سرداری خلع کرده بود، ولی این لقب نبوده بلكه نام او آبا سردار بود.

آبا سردار هیچکدام از پیشنهادهای بگلربگی استر آباد را نپذیرفته و از دعوت او به خدمتگذاری سرباز میزند. طايفه آبا سردار بنام “اوقلی” تنها طایفه ای بود که در برابر بگلربگی استر آباد شدیدا مقاومت میکرد. طایفه های دیگر در این جنگ نقش فرعی داشتند. در مجموع آبا سردار چندین بار با قشون حاکم استر آباد در گیر شد و هربار از میدان جنگ پیروز بیرون آمد. استفاده بگلربگی از تاکتیک اختلافات انداختن بين طوایف ترکمن نیز نتوانست او را بر آبا سردار پیروز نماید. لذا بگلربگی می ببند که نمی تواند با جنگ و قشون کشی از عهده آبا سردار برآید، متوسل به حقه می شود. آبا سردار یک زن فارس داشت و زن او هم دارای نوکری بود که هردو پیش آبا سردار زندگی میکردند.[آبا این زن فارس را که دختر یکی از آخوندها شیعه شهر بود فراری داده بود- آ.گ] حاکم استرآباد، زن آبا سردار و نوکرش را تطمیع کرده و به اصطلاح آنها را می خرد و به آنها با دادن و عده و وعیدهای زیاد دستور می دهد که آبا سردار را بکشند. زن آبا سردار و نوکرش در هنگام شب وقتی که آبا سردار خواب بود، او را کشته سرش را می بُرند و آن را درون کیسه ای کرده به نزد بگلربگی استرآباد می آورند. و بدين ترتیب واقعه آبا سردار به این صورت تراژبک خاتمه می یابد. در ناربخ فریدونیه نوشته شده است که حاکم استر آباد که در آن موقع فریدون نامی بوده و برای تابع کردن ترکمن حدود ۱۹ مرتبه قشون می کشد و حتی تا نزدیکی های شهر ماری هم می آید. در این قشون کشی از میان ترکمن ها می توان به “قارّی سردار” و دیگر سردارها اشاره نمود که پیشروی بگلربگی استرآباد را پس میرانند ولی نمی توانند بر او پیروز شوند.

  این جنگ و قشون کشی همچنان مدتها ادامه می یابد و بعدها می بینیم که در حاد شدن روابط بین ترکمن ها و فارسها، تحریکات حاکم نقش زیادی بازی میکند. در دنباله این تحریکات است که کدورت و دشمنی بین ترکمن ها و فارس ها شدت میگیرد و در تاریخ آمده است که ترکمن ها از طریق دریا و خشکی به دهات های مازندران و اطراف گرگان حمله میکردند و اموال دشمن را مورد غارت قرار می دادند و در مقابل ترکمن هایی که برای هیزم شکنی به جنگل می رفتند، توسط دهاتی های فارس بقتل می رسیدند. سواره های ترکمن به خانه دهاتیان فارس حمله میکردند، یا می کشتند و یا کشته می شدند. گاها هم ترکمن ها در این حملات یكعده دهاتی را بدون آنکه بکشند، اسیر می کردند که در میان آنان بچه های کوچک زنان و پیران هم وجود داشتند . بعد دلال هایی وجود داشتند که این اسرا را می خریدند و به صاحبان اصلی شان نفری ۱۵ تومان می فروختند. من این جریان را در دوران بچگی ام در خوجه نفس که به مهمانی اقوامم رفته بودم، شاهد بودم.

روزی وقتی که داشتیم با بچه های همسن و سال خودمان بازی می کردیم، یکعده از بچه ها فریادکشيدند که ببینید ولایت ها بچه هم دارند (ترکمن ها به فارس ها ولایت می گویند ). آنها آنطرف رودخانه بودند و ما اینطرف رودخانه. ما تا آن موقع فکر می کردیم که فارسها را تنها آدمهای بزرگ تشکیل میدهند و آنها بچه ندارند. بعد بچه ها داد می زدند که ولایت ها زشت اند، بروند گم شوند. وقتی ما از دلال ها تحقبق کردیم، معلوم شد که این ها را دلالان می دزدند و بعد به صاحبانشان می فروشند. پس بدین ترتیب می بینیم که در آن موقع سر کوچکترین مسئله، فوری بین ترکمن ها و فارسها جنگ شروع می شد. بقول یکی از شاهدان عینی این جنگ ها که میگفت وقتی می خواست جنگ شود ترکمن ها داد می زدند “آتلان، آتلان” (یعنی سوار شوید) و هم بلافاصله سوار اسب ها شده و متحدا علیه دهاتیهای گرگان می جنگیدند .در این جنگ ها از طریق راه دریا به دهاتیهای گرگان کمک های نظامی آورده می شد و آنها هم آنان را بر علبه ترکمن ها بکار می گرفتند. نکته ای که باید اینجا یاد آوری کنم این است که در این جنگ ها برخی از ترکمن ها شجا عت بی نظیری از خود نشان میدادند. یکی از آنها که خیلی معروف است، “اؤوز” (عوض) غوجوق ساكن امچلی بود. وی در هنگام جنگ هیچگاه از اسبش پیاده نمی شد و برای تشویق ترکمن ها جلوتر از همه شلیک کنان بسوی دشمن می تاخت و وارد سنگر آنها شده یا یکی دو نفر را می کشت و یا دست بسته می آورد. در این جنگ ها تمام ترکمن ها مشتركا عمل می کردند و به هیچوفت به تنهایی مقاومت نمی کردند.

این جنگ ها بدون آنکه ماهیت شان از سوی طرفین تغییری کند همچنان ادامه داشت. البته پس از چند سال پی در پی گاها بین طرفین صلح برقرار می گردید که منجر به برقراری روابط تجاری و رفت و آمد آزاد می شد، ولی این دوره پایدار نبود و ناگهان بر سر مسئله ای این دوران صلح، منجر به از سرگیری دوباره جنگ و کشت و کشتار می شد.

 در صحبت قبلی به مناسبات سیاسی ترکمنها با بگلربگی استرآباد اشاره کردم. همانطور که متذكر شدم، تركمنها، دولت مرکزی را برسمیت نمی شناختند، یعنی کوچکترین مالیاتی به آن نمیداده و تحت همان روابط ایلی و نیمه ایلی و بعد تخته قاپویی[اطاعت جزئی از حاکم. آ.گ] زندگی میکردند. در مورد تحریکات و اقدامات حاکم برای مطيع کردن ترکمنها باید بگویم که این امر گاها بسیار شدید میشد و اختلاف بین فارسها و ترکمنها به اوج خود میرسید. مثلا وقتی که دولت مرکزی “آتاخان” [از سرداران کومیش دفه ای] را کشت، ترکمنها قیام کردند و از آنجایی که نمی توانستند به استرآباد حمله کنند، دهات اطراف را مورد تهاجم قرار داده- ده هاشم آباد و چند ده دیگر را آتش زدند. البته در این بین بسیاری از مردم دهاتی ساده و همینطور ترکمنها كشته شدند.

در رابطه با مناسبات ترکمن ها با حاکمیت ایران میخواستم به یک نکته مهم دیگر اشاره کنم و آن جریان انقلاب مشروطیت و فرار محمدعلی شاه و سپس پناه آوردن آن به تركمنهاست. در این باره در منابع موجود تنها بطور مختصر اشاره شده و جزئیات آن آورده نشده است. در منابع همانقدر آورده شده است که محمدعلی شاه در جريان مشروطیت به ترکمن ها پناه آورده و از آنان برای بازپس گیری تخت شاهنشاهی اش تقاضای کمک مینماید. این در خواست کمک از سوی رشیدالدوله وزیر دربار محمدعلی شاه بنام “شاه بای” طرح می گردد . ترکمن های جافاربای و آتابای این تقاضای کمک را قبول کرده و از هر اوبه (روستا) سوار ها جمع می شوند و در دو ستون یکی از راه شاهرود و سمنان در دامغان و دیگری از راه بندرگز و ساری و فیروز کوه بطرف تهران حرکت می کنند. این دو ستون در ۲۰ کیلومتری دهی بنام نصرت آباد بهم رسیده و در آنجا به استراحت می پردازند تا از آنجا بسوی تهران حرکت کنند. در بین سواران ترکمن عوض غوجوق و چند نفر هم از امچلی بودند که آنها را از نزدیک می شناختم. طبق صحبت های آنان صبحگاهان ناگهان بختياری ها ترکمن ها را غافلگیر کرده بدانان هجوم می آورند، ترکمن ها که احساس کرده بودند غافلگير شده اند به یک عقب نشینی تا کتیکی دست می زنند، رشیدالدوله سعی می کرد که مانع عقب نشینی ترکمن ها شده، آنان را به مقاومت فرا می خواند ولی تاثیری نداشت. قشون 6۰۰۰ نفره بختياری ها، ترکمنها را تعقیب می نمایند و قصد داشتند حتی تا اوبه های ترکمن ها پیشروی نمایند. تركمنها در صدد مقاومت بر می آیند. “تاج بردی خان” پسر دولت بردی خان با ۳۰۰ تن از سواران ترکمن از راه دهات “جلین” قشون بختياريها را که اطراق کرده بودند از سمت جلو مورد حمله قرار میدهند و عده ای دیگر از ترکمن ها هم با کشتی از راه دریا به قشون بختیاریها هجوم می آورند. بختياريها فكر می کردند که ترکمن ها را تار و مار کرده و شکست داده اند و از این رو مشغول استراحت بودند و اصلا تصور نمیکردند که به آنها حمله ای شود. صدای تیراندازی از خشکی و دریا یک لحظه قطع نمیشد و جنگ شدت یافت. از قول ترکمن هایی که در این نبرد حضور داشتند، از قشون 6۰۰۰ نفره بختیاریها تنها 6-3 نفر جان سالم بدر میبرند و كليه مهمات و سلاح ها و اسبهای آنان از سوی ترکمن ها به غنیمت گرفته می شود.

در اینجا یک نکته را باید بگویم و آن اینکه در هنگام غافلگیری ترکمن ها از سوی بختیاریها در نصرت آباد، عده ای ترکمن کشته شده و عده ای هم اسیر شده که به تهران برده می شوند. من بعد ها از سرنوشت این اسرا مطلع شدم. بنابه گفته شیخ الاسلام مهماندوست که در آن موقع سرپرست دانشجویان ترکمن در تهران بود، در جریان جنگ ترکمنها و بختیاریها، عده ای از ترکمن های اسیر را که خیلی قشنگ و ورزیده بودند آوردند و آنان را در میدان توپخانه بدار کشيدند.

در رابطه با امر کمک ترکمن ها به محمدعلی شاه خیلی ها آن را یک حرکت ارتجاعی می دانند و ترکمن ها را متهم به ضد مشروطه بودن میکنند. ولی واقعیت این است که پناه دادن ترکمن ها به محمدعلی شاه نه از روی مخالفت با مشروطه و یا موافقت با موافقت شاهنشاهی ایران بوده است، بلكه اين در فرهنگ ترکمن ها وجود دارد که اگر کسی به او پناهنده شود، او را پناه داده و به او کمک می کنند. در جریان مشروطیت ترکمنها در مجموع در کنار ایستاده بودند و هیچ دخالتی در آن نمیکردند و در واقع ترکمنها اصلا مشروطیت را نمی دانستند و از جریان آن مطلع نبودند. در ترکمن صحرا اسم مشروطیت را شنیده بودند ولی آن را امری مربوط به خود نمی دانستند. البته من دو نفر ترکمن بنامهای “عبدالله میلیس” و “رجب آخوند” را می شناسم که طرفدار مشروطیت بودند ولی هیچکس تحت تاثیر آنان برای کمک به مشروطه خواهان به تهران نرفته بود. تنها از امچلی “رجب دألی” نامی به تهران رفته بود و پس از شکست جریان مشروطه برگشته بود. پس همانطور که توضیح دادم، کمک ترکمن ها به محمدعلی شاه به هیچ وجه رابطه ای با تأئید و یا مخالفت با مشروطه نداشته است. از این رو اگر در بررسی این امر ترکمنها را مرتجع و يا شاه پرست بخواهیم معرفی کنیم، دچار خطا و انحراف خواهيم شد.

وقتی رضا شاه به حکومت می رسد او در ابتدا نتوانست کاملا بر ترکمن ها مسلط شود. برای ایجاد حاکمیت رضا شاه فرماندار نظامی استر آباد بنام یاور[استوار] احمد خان حکیمی اهل آذربایجان، ۹ تن از بزرگان طو ایف جافاربای را به سرکردگی آتاخان و همینطور آتابای ها را بطور جداگانه به استرآباد دعوت میکند.

آنان حرفهایشان را با فرماندار زده و برمی گردند. این یاور احمد خان حکیمی پس از صحبت با بزرگان این دو طایفه، عده ای سرباز را مامور میکند که سر راه آنان کمین کرده و آنها را به قتل برسانند. بدین ترتیب عده ای از سربازان به دستور حاکم نظامی استرآباد در سمت غربی دروازه استرآباد و در دو کیلومتری از آن در میان درختان و علفزارها به کمين می نشینند، همينکه گروه سواران 9 نفره ترکمن های جافاربای به سرکردگی آتا خان [اسم حقیقی اش نورگلدی از طایفه بورقاز- آ.گ] که در ضمن کریم بردی کمش دفه ای از طایفه توماج نیز در میان آنان بود، از راه میرسند، مورد هجوم سربازان قرار گرفته و همگی کشته میشوند. در این میان کریم بردی کمش دفه ای خود را به مردن میزند، یعنی تیری خورده ولی نمرده بود. وقتی که هوا تاریک میشود وی از جای برخاسته و به اوبه نفس سردار آمده، جریان را خبر می دهد. قابل ذکر است که بزرگان طایفه آتابای که از ضلع شرقی دروازه استر آباد بیرون آمده بودند مورد حمله قرار نگرفته بودند.

بدین ترتیب شایعه کشته شدن تنی چند از بزرگان طایفه جافاربای بسرعت در تمام ترکمن صحرا می پیچد. شب هنگام تمام طوایف جافاربای و آتابای در او به نفس سردار دور هم جمع شده و بحث و مشورت پرداخته، عليه فرماندار استر آباد اعلان جنگ میدهند. فردای آن روز جسد ترکمن های بقتل رسیده را در یک گاری گذارده، بدست “ملاحسین نیازی” از طایفه أرساری و اهل خواجه نفس در گرگان [مشغول خدمت ژاندارمی بوده- آ.گ] می سپارند که بیاورد و تحویل ترکمنها بدهند .وی جسدها را به اوبه نفس سردار می آورد. ترکمنها با دیدن اجساد خشمگین و عصبانی می شوند و قصد کشتن ملاحسین نیازی را داشتند که بزرگان و سردار های ترکمن در آنجا وساطت کرده و بدیگر ان حالی میکنند که او در این بین گناهی نداشته و باز خوبست که وی اجساد را با خود آورده است.

تركمنها در نتيجه عملکردهای فرماندار استرآباد و سیاست های سرکوبگرانه رضا شاه در دیگر نقاط متوجه شده بودند که رضا شاه بهرحال تركمنها را هم آرام نگذارده و روزی به آنها قشون خواهد کشید. از این رو اوضاع را خطرناک تشخیص داده و به فکر اقدام جدی تری در قبال حاکمیت رضاشاه می افتند.

بدین ترتیب بود که در یکی از روزها حدود ۸۰-۷۰  ترکمن ناگهان و در عین حال که به هوا تیراندازی می کردند، وارد روستای امچلی شدند. ما بچه ها ترسیدیم و فرار کردیم و فکر کردیم که بما حمله شده است ولی پدرانمان گفتند نترسید چیزی نیست، آنها مهمانان ما از طایفه آتابای هستند. طوایف مختلف ترکمن که سالیان سال با هم در اختلاف و جنگ و جدال بسر می بردند، برای اولین بار در تاریخ ترکمنها برای مبانی مشترک علیه حاکمیت رضاشاه متحد گرديده و بر دشمنی دیرینه خود برای همیشه پایان دادند

در روز موعود تمام بزرگان طوایف ترکمن و از تمام اوبه ها (كومیش دفه، خوجه نفس، امچلی و …) در اوبه امچلی گرد آمده و جلسه ریش سفیدان را تشكيل دادند. این جلسه در طرف مشرق رود گرگان در زیر درخت توتی که متعلق بهشخصی بنام  “دیوانه پنق” بود تشکیل گردید. ما با چند تن از بچه های همسن و سال در بالای درخت نشسته و شاهد این جلسه بودیم. حالا ما می فهمیدیم و بزرگتر بودیم و از تماشا کردن جلسه خوشمان آمده بود، می خواستیم بدانیم که اینها چه میگویند و چه میخواهند بکنند. آنها دایره وار نشسته بودند، یکی پیشنهادی را طرح مینمود و از همه پرسیده می شد که آیا راضی هستید و همگی متحدا جواب می دادند که “آری”. کسی را هم انتخاب کرده بودند که جمع بندی کننده و رای گیرنده باشد. در ارائه نظرات سعی می شد که هر کس آزادانه جواب بدهد و پیرامون پیشنهادات رضایت همگی جلب شده و کسی از آن میان ناراضی نباشد. بالاخره تصمیم گرفتند که متحدا و برای همیشه که علیه حاكميت رضا شاه اعلان جنگ بدهند. آنان در ضمن استقلال و خود مختاری کامل خود را هم اعلام نمودند. در آخر جلسه از اعلام خود مختاری کامل ترکمن ها، “عثمان آخون” را به عنوان شاه خود برگزیدند.

 2- ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ترکمن ها

 تا قبل از آمدن رضا شاه، در میان ترکمن ها علوم دینی حاکم بود، تورکمن ها به “ملا” و “قاراچی” [بیسواد] تقسیم میشدند. “قاراچی” کسی بود که درس نمیخواند و سوادی هم نداشت، اما از طرف دیگر ما شاهد هستیم که در میان ترکمن ها عده ای بنام شاعر وجود داشتند که این آخوندها را قبول نداشتند و در میان ترکمن ها به آزادی طلب معروف بودند. کودکانی که به مکتب این ملا ها میرفتند، در آنجا نوشتن و خواندن یاد می گرفتند، یعنی ابتدا “هفتک (یک قسمت از هفت قسمت) قران را بدون آنکه معنی اش را بفهمند فرا میگرفتند و بعد میرفتند سراغ قرآن و کودکان در آنجا قرآن را حفظ میکردند و بعضی از آنان قاری میشدند و در نماز تراویخ که در اوایل ماه رمضان شروع میشود، قرآن را ختم میکردند. این قاری ها این وظیفه را به مدت ۸-۷ روز بجا می آوردند، البته در انجام این وظیفه چند قاری هم او را کمک میکردند تا این ختم تمام شود و بعد از اتمام آن به قاری مزبور مقداری پول میدادند تا بتواند گذران زندگی کند. پس از قرآن درس فقه آموزش داده میشد و شاگردان مکتب، مختصر آن را با ترجمه ترکمنی اش یاد میگرفتند .این مرحله از آموزش در میان ترکمن ها به اصطلاح “مختصر” معروف است و خیلی هم مشکل است و در این رابطه شعری در میان مردم رایج است که چنین میباشد، “مختصر اوقیماسی دردسر، دۆیه بوینونی دیز که سر -یيگيت بوینونی غیز که سر”. کسانی که این دوره را تمام میکردند ملا شده و آنان برای تکمیل معلومات دینی خود به خيوه و بخارا مسافرت میکردند و تنها پس از اتمام این دوره عنوان آخوندی میگرفتند. ما در ترکمنصحرا آخوندهایی داریم که تحصیلکرده خیوه یا بخارا هستند. عثمان آخوند از جمله آنهاست که به بخارا رفته و دانش دینی را بخوبی فرا گرفت این آخوندها در میان مردم مسایل دینی را تبلیغ کرده و آنان را به انجام فرایض دینی تشویق مینمودند. هر شهر و روستایی آخوندی برای خود داشته و آنان مراسم نماز را به امامت آن آخوند بجا می آوردند. آخوندهای ترکمن غیر از انجام مراسم دینی، در مسایل درونی- جامعه- ترکمن ها هم دخالت مینمودند. یعنی اگر اختلافی بین چند نفر پیدا میشد، این آخوندها به عنوان قاضی به حل و فصل اختلافات آنان مبادرت می ورزیدند. حکمی که قاضی ميداد دارای اعتبار بوده و می بایست اجرا میشد. در واقع ترکمن ها به لحاظ مسایل حقوقی و قضایی کاملا مستقل بودند و طایفه کوچکتر را مورد حمایت قرار میدادند. یعنی در واقع آن طایفه کوچکتر در ترکیب طايفه بزرگتر قرار می گرفت. بعنوان مثال، در خوجه نفس طايفه استوار ملا سؤیون که أرساری بود، برای مصون ماندن از آزار و اذیت طوایف بزرگتر، جزو طایفه توماج میشود.

نکته دیگری که میخواستم اشاره کنم، در رابطه با مناسبات خصومت آمیز میان طوایف ترکمن است. همانطور که قبلا گفتم بین آتابای ها و جافاربای ها اختلافات دیرینه ای وجود داشت و کوچکترین بهانه میتوانست آنان را به جان هم اندازد. به عنوان مثال، روزی ما بچه ها داشتیم بازی میکردیم و از آنطرف رودخانه گرگان سواری می آمد. نا گهان ۵-۴ نفر از سواران مسلح طایفه جافاربای به تاخت رفتند و آن سوار را اسیر کردند و آوردند. دو اسب در جلو و آن اسیر در میان، و ۳ نفر هم از پشت سر می آمدند، بعد معلوم شد که این سوار از طایفه آتابای بوده است و قصد بدی نداشته است و تنها بخاطر مسئله ای خواهان پناهنده شدن به طایفه جافاربای بوده است. سرکردگان طایفه جافاربای پس از مطلع شدن از نیت این جوان، کاری با او نداشته و او را مرخص کردند که برود. این هم از جمله آن مناسبات ويژه ای است که تنها در میان ترکمن ها وجود داشت و من با اینکه سالها در میان قشقایی ها و بلوچ ها بودم، اما از وجود چنین روابطی در میان آنان چیزی ندیدم.

                                                                                                                                                        تمام

[1] بو یاتلامانی ایلکینجی گزک “مدنی و سیاسی اوجاغینگ” آدی بیلن نشیر ادیپدیک. ایندی اونی کأمیللشدیریپ غایتادان اوقیجیلارا حؤدورله یأریس. یاتلامانی تاییارلاماقدا یوسف کر نینگ تاغاللاسی کؤپ بولدی. آ.گ

[2] اول 1945/1324- نجى يئلدا خراسان افسرلرىنينگ ياراغلى قوزغالانگينا قوشوليپ كوممت قاويزدقى چاقناشيقدان سونگ آذربايجانا گچيأر و شول يردن اورسيه دينگ ايوانف شهرينده بير روس عيالى بيلن اؤيله نيپ، شول يرده هم آرادان چيقيار.

كوميش دپه لى بللى نورى مختومينگ اوغلى. موسى 1968- نجى يئللاردا توركمنيستانا گچيأر. سونگرا باكودا دكترچيليق اوقووينى بيتيريأر

برچسب ها

نمایش بیشتر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا
بستن