ایلکینجی تورکمن حودوُژنیگی (نقاشئ) ناظار (نیکولای) یوُمودسکی
تورکمنیستانئنگ اوُرسیته بیرلشدیریلمگی بیلن روس جمغئیتچیلیگی بو اولکه بارادا دورلی حابارلارئ، اوُنونگ یری-یوردئ بارادا چکیلن دورلی سوراتلارئ آلئپ اوغرایار. روس جمغئیتچیلیگینی اوزاقداقئ تورکمن اولکه‌سی بیلن تانئش اتمکده، ناظار یوُمودسکی‌نینگ سوراتلارئ اولئ روُل اوینایار. اوُنونگ اؤز آتا واطانئ باراداقئ اولئ سؤیگی بیلن یرینه یتیریلن ایشلری «نیوا» و به‌یلکی ژورناللارئنگ اوستی بیلن اوُقئجئلارا یایرادئلئپدئر. شه‌یله حم شوُل ژورناللار حودوُژنیک نیکوُلای (ناظار) یوُمودسکی‌نینگ حارکوُف شأحرینده بلغوُروُد پوُلکونئنگ گواردیا پوُلکوُونیگی‌نینگ ماشغالاسئندا دونیأ اینندیگینی، اؤزونینگم تورکمنلرینگ یوُموت تایپاسئنداندئغنئ حابار بریپدیرلر.
ناظار (ناظارمحمد —نیکوُلائ) یوُمودسکی
(1897—1860)
گچن عاصئرئنگ 80-نجی یئللارئندا پتربورگدا چاپ ادیلیأن «Vsemirnaýa illýustrasiýa»، «Niva»، «Sever» ژورناللارئندا گرافیکی (قارداش بیلن چکیلن) ایشلر نشیر ادیلمأگه باشلانیار. شوُل دؤوورده چاپ ادیلن گرافیکی اثرلرینگ آشاغئنا «نیکوُلای یوُمودسکی» دیلیپ غوُل چکیلمگی کؤپلرینگ اونسونی اؤزونه چکیپدی. اوزاق واغت گچمأنم اوُنونگ آدئ شوُل دؤورونگ اینگ ذهینلی حودوُژنیکلری‌نینگ (نقاش لارئنگ) آدلارئ‌نئنگ آراسئندا توتولئپ اوغرایار. «SEVER» ژورنالئ 1887-نجی یئلدا اؤزونینگ آبوناچئلارئنئ کؤپه‌لتجک بوُلوپ برن بیلدیریشینده ژیووُپیسچی (رنگکلی- یاغلی بویا) و گرافیکاچئ حودوُژنیکلر ای.ق.آیوازوُوسکی‌نینگ، م.آ.زیچینگ، ق.ق.پروحینینگ، ق.آ.ساویسکی‌نینگ، ای.ای.شیشکی‌نینگ، ن.ن.یوُمودسکی‌نینگ ایشلرینی اؤز ساحئپالارئندا یرلشدیرجکدیگینی یازئپدئر.
اییأم شوُل دؤوورده ناظارمحمد نیکوُلای یوُمودسکی یه، یازئجئلارئنگ، شاخئرلارئنگ، سئیاخاتچئلارئنگ کیتاپلارئنئ بزه‌مک ائنانئلئپدئر. ن.آ.نکراسوُوئنگ غوُشغولار یئغئندئسئنئ چپرچیلیک تایدان بزه‌یشی اوُنگا اولئ آبرای گتیریأر. اساسانام شاخئرئنگ «روسسیادا کیم شاد یاشایار» آدلئ پوُئماسئ اوچین چکن سوراتلارئ اینگ جوپونه دوشن کیتاپ گرافیکاسی حاساپلانئپدئر.
نیکوُلای ناظارمحمد یوُمودسکی‌نینگ «دنپرینگ کنارئندا»، «سووا دوشمک»، «گیج»، «کانیکولدا شأحر» آدلئ ژیووُپیس و گرافیکا ایشلری توُماشاچئلار تاراپئندان غئزغئن غارشئلانیار. مونگا غارامازدان، حودوُژنیک باراداقئ ماغلوماتلار جودا چأکلی بوُلوپدئر.
ناظارمحمد 1860-نجئ یئلدا حارکوُوف دا (اوکرائین) بلغوُروُد پوُلکونئنگ (حاربی توپارئ نئئنگ) پوُلکوُونیگی (سرهنگی) نیکوُلای (آنناموحاممت) نیکوُلایویچ یوُمودسکی‌نینگ ماشغالاسئندا دونیأ اینیپدیر. (قیات خانئنگ اوغلی یاغشی محمد- یاغشی محمدینگ اوغلی آننامحمد- آننامحمدینگ اوغولاری ناظازمحمد و حان یموت). آنناموحاممت یوُمودسکی 1877—1879-نجئ یئللاردا بوُلوپ گچن روس-عثمانلی اورشونا غاتناشیار و بوُلغارستانئ عثمانلی لاردان آزات ادیأر.
یتگینجه‌ک ناظار یوُمودسکی کییه‌وفینگ حاربئ گیمنازیاسئنئ (هنرستان نظامی) غوتاراندان سوُنگ، ماشغالانئنگ دأبی بوُیونچا اوُقامالئ یری بوُلان گواردیا اوُفیسرلرینی (افسران محافظ- گارد) تاییارلایان کوُنستانتینوُوسک کادت کوُرپوسئندا (یاش افسرلری تاییارلایان مدرسه) اوُقووئنئ دوُوام اتدیرمأن، پتربورگینگ چپرچیلیک آکادمیاسئ‌نئنگ ارکین دینگله‌یجیسی بوُلیار. شوُل دؤوورده اوُل عاجایئپ روس گرافیکاچئسئ پ. بوُکلوسکی‌نینگ شأگیردی حاساپلانئپدئر.
19-نجی عاصئرئنگ 80-نجی یئللارئندا تورکمنیستانئنگ اوُرسیته بیرلشدیریلمگی بیلن روس جمغئیتچیلیگی بو اولکه بارادا دورلی حابارلارئ، اوُنونگ یری-یوردئ بارادا چکیلن دورلی سوراتلارئ آلئپ اوغرایار. روس جمغئیتچیلیگینی اوزاقداقئ تورکمن اولکه‌سی بیلن تانئش اتمکده، ناظار یوُمودسکی‌نینگ سوراتلارئ اولئ روُل اوینایار. اوُنونگ اؤز آتا واطانئ باراداقئ اولئ سؤیگی بیلن یرینه یتیریلن ایشلری «نیوا» و به‌یلکی ژورناللارئنگ اوستی بیلن اوُقئجئلارا یایرادئلئپدئر. شه‌یله حم شوُل ژورناللار حودوُژنیک نیکوُلای (ناظار) یوُمودسکی‌نینگ حارکوُف شأحرینده بلغوُروُد پوُلکونئنگ گواردیا پوُلکوُونیگی‌نینگ ماشغالاسئندا دونیأ اینندیگینی، اؤزونینگم تورکمنلرینگ یوُموت تایپاسئنداندئغنئ حابار بریپدیرلر.
ناظار یوُمودسکی‌نینگ آتاسئ قئیات حان حازار دنگزی بوُیونداقئ یوُموتلارئنگ باشتوتانئ بوُلوپدئر. اوُل روس-تورکمن غاتناشئقلارئ‌نئنگ ساقاسئندا دوران آدامدئ. قئیات حان اؤز اوغوللارئ‌نئنگ، آغتئقلارئ‌نئنگ اوُرسیتده بیلیم آلماقلارئنام غازانئپدئر. قئیات حانئنگ نبره‌لری تبیلیسی، ووُروُنژ، حار کوُف، کییه‌ف، پتربورگ، موُسکوا شأحرلرینه یایراپدئر. اوُلار پراووُسلاو (اوُرتوُدوُکس مسیحی) دینینی قابول ادندن سوُنگ، روس دووُریانلئغئنا قابول ادیلیپدیر. مونگا غارامازدان، تورکمن دیلینی یاتلارئندان چئقارماندئرلار.
پوُلکوُونیک نیکوُلای (آنناموحاممت) یوُمودسکی اوغلئ بوُلاندا اوُنگا ناظارموحاممت دییپ آت داقیار . پوُلک کلیساسئ‌نئنگ روحانیسی چاغاجئغا نیکوُلای دیین غوُشماچا آت غوُییار. شه‌یللیکده، حودوُژنیگینگ ناظار و نیکوُلای دیین آدئ بوُلیار.
سونگنگونده آتاسئ‌نئنگ غانئ آت سالیان ناظاردا تورکمن توُپراغئنا بوُلان سؤیگی اولئ اوُرون توتیار. اوُل اؤزونینگ اثرلرینده حازار دنگزی‌نینگ بالئقچئلارئنئ، بالقان داغئ‌نئنگ مالدارلارئنئ، آخالئنگ بابادایحانلارئنئ، کؤپتداغئنگ گؤم- گؤک اؤوسوپ اوُتوران داغ گریشلرینی ایرگینسیز واصپ اتدی، «گلین»، «یوُموت اؤیونده»، « کؤپتداغئنگ دوشه‌لگه‌سینده»، «تکه‌لردن ایکی سانئسئ» اوُنونگ مشهور اثرلریندیر. اوُل دوتاردا ساز چالئپ آیدئم آیتماغئ-دا باشارئپدئر.
اوُنونگ دؤره‌دن اثرلری روس جمغئیتچیلیگینه تورکمن اولکه‌سی بارادا کأبیر زاتلارئ بیلمکلیگه، اؤورنمکلیه یاردام اتدی. اجه‌سی الیزابتا ایوانوُونادان اوُنگا روس توُپراغئنئ، روس توُقایلارئنئ، روس دریالارئنئ سؤیمک، اوُلارئ واصپ اتمک ائلحامئ اتدی.
ناظار یوُمودسکی اؤز دؤره‌دیجیلیگینده روس-تورکمن غاتناشئقلارئ‌نئنگ دموُکراتیک یوُللارئنئ اؤسدوردی. اوُنونگ حودوُژنیک بوُلوپ یتیشمگینده پتربورگئنگ چپرچیلیک آکادمیاسئ اولئ روُل اوُینادئ. اوُل آکادمیادا اؤز دؤورونینگ اینگ گؤرنوکلی حودوُژنیکلری م. وروبل، و. سروُف داغئ بیلن بیله اوُقادئ.
ناظار یوُمودسکی دینگه بیر اؤز دؤورونینگ گؤرنوکلی حودوُژنیکلری بیلن آراغاتناشئق ساقلامان، ایسه‌م شوُل دؤورونگ دموُکرات یازئجئلارئ بیلن هم یاقئن آراغاتناشئقدا بوُلوپدئر. حاتدا اوُل ادبیاتدا اؤز گویجونم سئیناپ گؤروپدیر. تورکمن حالقئ‌نئنگ ایلکینجی پروُفیسسیوُنال حودوُژنیگی ناظار یوُمودسکی بارادا شکیللندیریش سونغاتئنئ اؤورنیجی عالئملارئ دویپلی اثر دؤره‌در دیین اومئدئمئز بار.
ناظار یوُمودسکی 1897-نجی یئلدا آرادان چئقئار و پتربورگئنگ “اسموُیار” غوُنوُمچئلئغئندا جایلانیار. اوُنونگ بیتیرن خئزماتلارئنئ گؤز اؤنگونده توتوپ، تورکمنیستان س س ر مینیسترلر شوراسئ‌نئنگ 1990-نجئ یئلئنگ ایونئنداقئ قارارئ بیلن نبیتداغ شأحری‌نینگ چاغالار چپرچیلیک مکدبینه ناظار یوُمودسکی‌نینگ آدئ داقئلدئ. (آشغاباتدا هیکلی اوتوردیپ، اولی چپرچیلیک مکتبه هم آدی داقیلماسئ گرک- آ.گ)
چشمه‌لر:
سوُوت ادبیاتئ ژورنالئ 21 ایول 1989.ی
ن.راخئموُف: «سیز تورکمنیستانئنگ تارئخئنئ بیلیأرسینگیزمی؟» ماغارئف. آشغابات 1991. س.61
عرب-فارس حاطا گچیرن و صورات لار بیلن بزأن: آ.گلی
