یادی از روزهای جنب و جوش سیاسی در تورکمن صحرا؛ آنه توماج و یارانش…عکس و اسناد تازه یاب
آنه توماج. دلاور مرد تورکمن
آنه توماج نیز همانند هزاران تورکمن بهمراه خانواده اش بهنگام نوجوانی مجبور به فرار از جهنم استالینی تورکمنستان، به تورکمن صحرا گشته در کومیش تپه ساکن می شود. بخاطر شهامت و شجاعت ذاتی اش در برابر مأمورین ظلم و ستم رضاشاهی مقاومت میکرد و مردم را به عدم تسلیم در برابر ظلم مأمورین بیگاری فرا میخواند.
در اوج مبارزات سیاسی سالهای 1317 و دستگیری جوانان و دانشجویان تورکمن در تهران به اتهام شرکت و عضویت در فرقه اشتراکی و تقی ارانی، هواداران این جنبش در تورکمن صحرا نیز شناسائی می شوند و به این ترتیب آنا توماج به اتهام واهی جاسوسی برای شوروی دستگیر و به زندان محکوم می گردد.
در سازمان اسناد ملی ایران، سند 20 برگی از نحوه محکومیت آنا توماج نگهداری می شود که در آینده ای نزدیک خوانندگان را با مضمون آن آشنا خواهیم ساخت.
فعالیت های سیاسی در گمیشان [کومیش تپه]
افتتاح دفتر حزب توده در گمیشان:
در آذر ۱۳۲۳ عده ای از اهالی گمیشان اجتماعی به نام حزب توده بر پا کردند و آنا مسلکی [!] یکی از ترکمن هایی که شغل بقالی داشت سخنرانی کرد. سپس آنا قلیچ بابایی که نماینده حزب توده در بندرشاه بود و به این منظور به گمیشان آمده بود در مورد مقامات کشور مطالبی گفت. در این اجتماع اعلامیه ای هم دربرگیرنده ی مطالب و خواسته های زیر پخش شد:
۱. پزشک احمدی انتظار اربابان خود را روزشماری میکند.
۲. ما خواهان نان، آزادی، بهداشت و کار هستیم.
٣. بدگویی نسبت به کابینه محمد ساعد مراغه ای نخست وزیر
یک ماه بعد، در دی ۱۳۲۳، حزب توده طی اعلامیه ای از مردم گمیشان [کومیش تپه] دعوت کرد تا در جلسات سخنرانی هفتگی حزب شرکت نمایند. بنابر گزارش های مقامات انتظامی گرگان بیشتر کارمندان دوایر دولتی که محلی هستند، در حزب توده نام نویسی کردند و کارت دریافت داشتند.[1]
در ساعت ۳ بعد از ظهر روز 25/10/1323، اجتماعی در محل دفتر حزب توده در گمیشان برپا شد و اهالی و کارمندان دوایر دولتی به استثنای بخشدار و سر دسته ژاندارمری، در آن شرکت کردند. دو نفر از اهالی به نامهای قربان محمد خانجانی، که سمت ریاست [حزب] داشت، و محمد نیرومند آموزگار فرهنگ که بازرس حزب بود، سخنرانی کردند و به اهالی یادآوری نمودند که نجات دهنده ملت ما [نظام شورایی] شوروی است. آنها از دولت سابق که ملت را تحت فشار قرار داده بود انتقاد کردند و اظهار داشتند «اکنون بایستی ملت سعی و جدیت نماید دولت جدیدی برای خود انتخاب نماید که از هر جهت آسایش ملت را در نظر داشته باشد نه اینکه مثل دولت فعلی که هر بیچاره را به وسیله ژاندارمری و شهربانی تحت فشار قرار می دهد.
در این اجتماع افراد زیر به حاضران معرفی شدند:
محمد نیرومند، حاجی آرازی آموزگاران دبستان گومیشان: رحمان رحمانی، یوسف آهن پور[!] و محمد آقا[محمد آمان] اسلامی، بازرگان، به سمت بازرس، بردی گوکلانی حسابدار، تاشجان اسلامی به سمت صندوق دار.
در پایان از حضار خواسته شد اشخاصی که تاکنون کارت حزب دریافت نکرده اند کوشش نمایند تا اسم خود را به ثبت برسانند.[2]
در تاریخ 2/11/1323 قربان محمد خانجانی رییس کمیته حزب گمیشان حدود ۴۰ نفر از اهالی محل را دعوت کرد تا در مورد فعالیت های سیاسی به مذاکره بپردازند. یکی از کسبه به نام عاشور پورکلای [!] که در جلسه حضور داشت به مأمورین اطلاع داد که اشخاص حزیی قصد دارند اداره شهربانی و ژاندارمری را به هم بزنند و غارت نمایند. دو نفر از حاضران در این جلسه عبارت بودند از: صفرقلی فرزند ارازقلی شاگرد خیاط و طوق قلی فرزند مرد شاعر.
در مهر ۱۳۲۵، حزب دمکرات گمیشان توسط “جبار دیانی” تشکیل و مشغول فعالیت شد.
در آبان ۱۳۲۵، و در آستانه انتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی اطلاعیه ای از طرف قربان محمد خانجانی رئیس حزب توده گمیشان منتشر شد تحت عنوان اینکه
«منظور حزب دموکرات ایران در ترکمن صحرا در انتخابات دوره پانزدهم چیست؟» در این اطلاعیه نوشته شد: «وقتی که احزاب سید ضیاء و دشتی” از بین رفتند همانها ماسک عوض کردند و به سلک طرفداران حزب دموکرات درآمدند و سران آنها در ترکمن صحرا شامل: بابایی و [آرازقلی]کلامی و [محمد آخوند]گرگانی (وکیل تحمیلی جنایتکار ترکمن صحرا در دوره های قبل) می باشند. برای انتخابات آینده که نزدیک است در منزل گرگانی و مسافرخانه “بردی حق پناه” [تکه] جلسه تشکیل می دهند و مظفر فیروز و شاهنده (سران حزب دموکرات) به بابایی قول دادند که در صورت لزوم اسلحه در اختیارش بگذارند ولی این بار مردم ترکمن صحرا به آنها اجازه نخواهند داد وکیل را بر آنها تحمیل کنند.»
بندرشاه [بندرترکمن]
شکایت اهالی بندرشاه از نازمحمد ایرانپور
در شهریور ۱۳۲۵، حزب دموکرات ایران [قوام السلطنه] در بندرشاه [بندرتورکمن فعلی] افتتاح شده و در همان ماه چند نفر از اهالی شهر با ارسال تلگراف برای قوام السلطنه، نخست وزیر و رهبر حزب دموکرات، و ارسال رونوشت که رونوشت آن برای محمد آخوند گرگانی نماینده دشت در مجلس شورای ملی اعلام کردند که آقای نیاز ایرانپور که خود را مسئول کمیته بندرشاه می خواند برای منافع شخصی خود اجحافاتی به اهالی و ترکمن ها می کند و خواستار برکناری نامبرده شدند.
امضا کنندگان این تلگراف محمد کوطوره، جمعه جباری، آنا کلته، جوهر شیرعلی و ارازمحمد آرخ بودند.
گنبدکاوس
مهم ترین فعالیت حزب توده در گنبد از سال ۱۳۲۳ شروع شد. تشکیل جلسات سخنرانی به طور هفتگی و در روزهای جمعه از جمله فعالیتهای این حزب بود. احتمالا اولین جلسه در روز ۱۳۲۳/ ۱۰ / ۴ در گنبد برگزار شد. در این جلسه شخصی به نام روستا کارمند روزنامه رهبر و آقایان داودی و باوند اعضای حزب توده مازندران در حضور جمعی حدود ۲۷۰ نفر در خصوص دفاع از حقوق کارگران به ایراد سخنرانی پرداختند. سپس تابلو حزب توده بر سردر عمارت [ساختمان آموزش و پرورش که در جنگ تحمیلی دوم رژیم اسلامی به توپ بسته شد] نصب شد. ظاهرا از این تاریخ کلوپ حزب توده در گنبد رسما تأسیس شد. چند روز بعد، و قبل از آنکه جلسه ای در
در روز 8/4/۱۳۲۴، مراسمی برگزار شد که ابتدا یکی از فرهنگیان به نام [نورمحمد]عاشورپور و بعد از او قاسمی مسئول حزب توده گرگان سخنرانی و از دولت صدر ابراز تنفر کردند و مسافرت کوثر فرماندار گرگان به تهران را فرار قلمداد کرده و اعلام داشتند باید تعقیب و تعویض بشوند. در پایان تلگرافی به تهران فرستادند مبنی بر اینکه ترکمن ها به نخست وزیری صدر تمایل ندارند.
در شب 16/5/ ۱۳۲۴، از طرف حزب توده نمایشی به طور رایگان به نمایش گذاشته شد.
در روز 23/8/ ۱۳۲۴، میتینگی در گنبد برگزار و قطعنامه ای صادر شد که عین قطعنامه برای حکیمی، نخست وزیر وقت، و مقامات کشوری و نمایندگان مجلس تلگراف شد. در این قطعنامه ذکر شد:
۱. ابقای ۵ آموزگار ترکمن و یک نفر آذربایجانی که به نقاط دوردست تبعید شده اند در ترکمن صحرا.
٢. احضار مأموران خائن دولت از جمله ملک فرسا جاسوس مختاری و بخرد رییس فرهنگ گرگان که به تحریک سیاسی علیه ترکمنها مشغول هستند.
- 3. تشکیل سریع انجمنهای ایالتی و ولایتی که نص صریح قانون اساسی است.
۴. دولت با نظر استثماری به ترکمنها نگاه نکند و اقدام فوری برای تأمین مایحتاج ضروری زندگی نظیر نان، فرهنگ و بهداشت به عمل آورد.
۵. تفاوت نرخ خرید غله از ترکمن ها با سایر نقاط گرگان، که نشان دهنده تبعیض است، باید از بین برود.
در خاتمه اعلام کردند: «در صورتی که عوامل ارتجاع و مخالفان مشروطیت بخواهند تحت هر عنوان ما را به جرم ترکمن بودن حبس یا تبعید نمایند از حقوق بشری و قانون اساسی برای حفظ خود استفاده خواهیم کرد.»
امضا: عزیزی، محمدی، بهرام نیازی، غائب بهلکه، صفر ان [انصاری]
در ساعت ۱۰ صبح روز 12/10/ ۱۳۲۴، میتینگی در گنبد برگزار شد و قطعنامه ای مبنی بر ضرورت تشکیل انجمن ایالتی و ولایتی در ترکمن صحرا صادر شد. دلایلی که برای تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی در ترکمن صحرا ذکر شد عبارت بودند از:
1- ترکمن صحرا با ۲۰۰ هزار نفر جمعیت دارای نماینده مستقل در مجلس شورای اسلامی است.
۲. ترکمنها مثل سایر چادرنشین نیستند. دارای شهرهای ۱۲ هزار نفری هستند و اغلب دوایر دولتی مستقل از گرگان می باشند.
٣. انجمن ایالتی برای انجام اصلاحات لازم است.
امضا کنندگان آقایان : آناقليچ آخوند، ساتلیق آخوند، سیدنظر آخوند آتابای، نورمحمد آخوند، عبدالرحمن آخوند (به نمایندگی از روحانیون)، حاجی ایشان از نمایندگان تجار)، قربان تکه، امنیان، قاسمیان، نورقلیچ مرادی، موسری[!] مردقلی، صداقتی نمایندگان اصناف و پیشه وران)، قربان مرادی (نماینده جرگلان)
نامه ای از کمیته محلی حزب توده در گنبدکاوس منتشر شد که در آن نامه اهالی ترکمن از دولت به خاطر دستگیری بخشدار بندرگز تشکر کردند.h
در دی ۱۳۲۵، شاکری که خود را مسئول حزب دموکرات ایران در دشت ( گنبد) معرفی کرد از گرگان وارد گنبد شد و در کلوپ حزب دموکرات سخنرانی کرد. وی محمد گرگانی را کاندیدای حزب دموکرات برای دوره پانزدهم مجلس شورای ملی از حوزه دشت معرفی کرد. بعد از او بابایی، که او هم خود را رهبر حزب دموکرات ایران در دشت معرفی کرد، به گنبد آمد و شاکری را غیررسمی دانست و بین آنها و افراد حزب اختلافی پدید آمد.
در روز 17/4/ ۱۳۲۶، شهربانی گرگان در مورد «قوجه لاچين»، یکی از اعضای حزب توده گنبد که صاحب دکان بزازی است، گزارشی داد. در این گزارش ذکر شد:
مشارالیه ترکمن هایی را که از خارج شهر برای خرید وارد شهر میشوند تشویق و تحریک می کند و می گوید «ظالمهایی که حزب توده را به هم زدند فراموش شدنی نیستند؛ یک روز گلوی آنها را گرفته و انتقام میگیریم. از راه خود برنگردید، چنانچه هر که برگشت بیناموس و زن او طلاق است، صبر تلخ است ولی عاقبت شیرین و پرمنفعت دارد.»
در جلد اول اسنادی از احزاب سیاسی ایران آمده است: در تاریخ 9/7/۱۳۲۶، شهربانی کل کشور براساس گزارش شهربانی های گرگان و گنبد به وزارت کشور اطلاع داد از مغازه های دو نفر از افراد منتسب به حزب توده به نامهای نور محمد محمدی و نورقلیچ نوبتی بازرسی به عمل آمد و اوراقی از قبیل قبوض چاپی با مارک حزب توده و مهر کمک به زندانیان و تبعیدشدگان و کتب و دفاتری کشف شد.
در یکی از اعلامیه هایی که کمیته محلی حزب توده در گنبد منتشر کرده آمده است:
«هان ای برادران ترکمن و ای رادمردانی که سال های سال تحت یوغ املاک رضاخانی به سر برده و همه چیز خود را از دست داده اید، امروز روز همت است. بیایید دور هم جمع شده یک دل و یکرنگ دست به دست یکدیگر بدهیم و برای برانداختن اساس ظلم و ستم متحد شویم.»
در روز 28/9/ ۱۳۲۹، مأمورین شهربانی در بازرسی بدنی از جوان ۱۹ ساله ای به نام منصور خاوریاری، ۲۰ شماره روزنامه مردم و ۲۰ شماره روزنامه ظفر و ۴ شماره روزنامه ستاره صبح کشف کردند و متهم را به تیپ مستقل گرگان تحویل دادند.
اصل این اسناد در کتاب جدیدی تحت عنوان “اسناد تازه یاب از جنبش ملی تورکمن ها” منتشر خواهد شد.
آرنه گلی
[1] سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، گنجینه اسناد ملی
[2] سال های پر آشوب، بقلم انورخامنه ای ص ۵۶. به نقل از گزارش 26/11/ ۱۳۲۳ شهربانی به وزارت کشور
