ملی شاهئرئمئز مختومقلی نئنگ 281-نجی یاش تویی غوتلی بولسون!

مختومقلی سؤزله هرنه بیله نینگ

اؤزونگه کملیک بیلن آیتنان اؤله نینگ

تاراشلاپ شاغلاتغین کؤنگله گله نینگ

سندن سونگقئ لارا یادیگأر بولسون!

تاریخ ارزشمند مختومقلی و دستنوشته هایش

        در سال ۱٨٦٢ ب. برزین در “توریسکایا خرستوماتیا”، جلد دوم شعری با عنوان «هیچ بیلمز» چاپ نمود، بالاخره اولین مقاله درباره ی مختومقلی توسط باکولین- کنسول روسیه در آستراخان- به نگارش در آمد.  وی مجموعه ی اشعار مختومقلی را از شخصی به نام «ملا دردی» گرفته بود. این دستنویس در بایگانی انجمن جغرافیایی، سنت پترسبورگ نگهداری می شود. ملا دردی فوق الذکر، به وامبری نسخه ی دستنویسی داده است که در کتابخانه ی مجموعه شعر، در فرهنگستان علوم مجارستان در بودا پست نگهداری می شود.

     همانگونه که در ادبیات شرق آمده است. اشعار مختومقلی در نسخ دستنویس عنوان ندارد. بردی کربابایف نویسنده معروف ترکمن، در سال ۱٩٢٦ متن حرف برگردان دیوان مختومقلی را با حروف عربی چاپ نمود. بردی کربابایف در این مجموعه، با استفاده از کلمه یا کلمات قافیه مصراع دوم بند اول هر شعر عنوانی تعیین کرده است. بنابراین او برای اشعاری که چاپ کرده، عنوان برگزیده و اصول و قواعد ی جهت تعیین عنوان برای اشعاری که بعداً باید چاپ شود وضع نموده است.

     آرشیوها، اطلاعات بسیار کمی در مورد مختومقلی ارائه می دهند آنچه درباره ی او میدانیم بیشتر از اشعار وی و از روایتها ی فراوانی است که توسط  وا بستگان و خویشاوندان مختومقلی که در اطراف قارری قالا زندگی می کنند بیان شده است. بهر تقدیر قره ایشان از نسل ششم قولچا برادر مختومقلی در سال ۱٩٢٢ میلادی به سن ٥٣ سالگی در گذشت. او در شمال ایران می زیست و اطلاعات فراوان را در مورد مختومقلی از طریق گفتگو با پیران و کهنسالان قبایل گوکلان فراهم آورد. او دستنویس های متعددی را گرد آورد یا رونویسی نمود. اطلاعات بدست آمده توسط وی با ارزش و قابل استناد تلقی شده است زیرا آن اطلاعات از منابع متعددی فراهم شده و او به شکلی آگاهانه آنها را شناسایی نموده است. هیچ مدرک مکتوبی درباره ی تاریخ و محل تولد مختومقلی وجود ندارد و کسی از زمان دقیق مرگ او اطلاع ندارد. در سال ۱٩٥٩م و در ٢٢٥ مین سالگرد مرگ او تلاش شد سال ۱٧٣٣م را بعنوان سال مرگ او اعلام نمایند. بهر صورت وقتی احمد درانی در سال ۱٧٤٧ م به حکومت افغانستان رسید، مختومقلی قصیده ای در وصف او سرود، که با توجه به تاریخ دقیق تولدش در زمان آن  قصیده می بایست ۱٤ ساله بوده باشد. کیفیت شعر و پیامی که در بر دارد نشانگر آن است که باید توسط شخص مسن تری سروده شده است.

     ماتی کوسایف از پیشگامان مختومقلی شناسی، در مورد او می گوید: می گویند که در تاریخ  ۱٧٣٣م متولد و در سال ۱٧٩٠ م وفات یافته است. «ادبیات تاریخینینگ کأبیر مسئله لری»، عشق آباد ۱٩٦٣م. پژوهشگران دیگر، تاریخ تولد او را  ۱٧٣٣م و تاریخ وفاتش را در سال ۱٧٨٢م و در سن ٥٩ سالگی ذکر می کنند.

     آ.آخوندف گرگانلی، دیگر پژوهشگر ترکمن می گوید: مختومقلی در سال ۱٧٨٠م و در ٤٩ سالگی وفات یافته است. «ژورنال سویت ادبیاتی، ۱٩٣٩م شماره ٩» برتلس سالهای  ۱٧٣٣م و  ۱٧٨٢م را به دست می دهد « مختومقلی مجموعه ی مقالات درباره ی مختومقلی عشق آباد ۱٩٦٠م» موارد بالا بیشتر متکی به اطلاعاتی است که در سال ۱٨٦٣م، وامبری از قزل آخوند کسب کرده است که گفته بود، مختومقلی ٨٠ سال پیش وفات یافته است. م. کوسایف و ب. قاریف پژوهشگر دیگر به مناظره ای (آیدیشما) بین مختومقلی و زنوبی شاعر کلاسیک ترکمن که در سال ۱٧٩٧-۱٧٩٦ صورت گرفته، اشاره نموده اند [سایلاو. میرادف A Sirlaring- Gummislanden (Myradov) عشق آباد ۱٩٧٨م صفحه۱٢ ] ماتی کوسایف در مورد اطلاعاتی که از کتابخانه ی آ.آخوندف درباره ی نواده ی مختومقلی به نام آنا قربان نوشته است (باید نواده ی برادر مختومقلی باشد. چرا که شاعر، فرزندی نداشت. ضمناً  این شخص که به نام آنا قربان شناخته می شد معلم پدر من در قزل آرواد بود. یوسف آزمون) در سال ۱٩۱٣م صدمین سال وفات مختومقلی را با صدقه دادن بر سر قبر مختومقلی معلوم نموده است. این موضوع توسط پروفسور آنا نپسف، مورد شناخته شده ترکمن نیز مورد تأیید قرار گرفته است. در سال ٥٧-۱٩٥٦م هنگامی که او لیسانس خود را دریافت کرده بود متن نامه ی آنا قربان آخوند را که در  سال ۱٩۱٣م به اداره ی فرمانداری قارری قالا نوشته شده بود، رویت نمود. فرماندار نامه را به عشق آباد ارجاع نموده بود. در این نامه آنا قربان آخوند اجازه سفر به ایران برای برگزاری یکصدمین سال رحلت مختومقلی را درخواست کرده بود. این سند در مرکز قدیمی آرشیو عشق آباد قرار داشت. آرشیو دولتی فعلاً  در ساختمان دیگر مستقر است و احتمالاً کسی سند فوق را از آن زمان به بعد ندیده است. احتمالاً سند در جای نا مناسبی قرار داده شده است. بهر حال سده مورد نظر، چند سال زودتر یا دیرتر برگزار شده است. سایلاو میرادف، اشعار زیر را به عنوان دلیل سن زیاد مختومقلی تعبیر و تفسیر می کند.

     “بیا ببین” در این ٨٠ سال چه کاری انجام داده ای؟ به [اوسّا دا بللی مختومقلی سایلانان اثر لر چاپ ترکمنستان جلد ٢ عشق آباد] و برای پیشبر زندگی منطقی و تمتع از آن من نیازمند زندگی ٨٠ ساله هستم [آد ایسلارین، همان اثر، جلد اول].

     (مختومقلی در ترکمن ماغتیم غولی تلفظ می شود) به نام پدر بزرگش ماغتیم غولی (۱٧٢٠-۱٦٥٤) که سازنده زین اسب بود، ماغتیم غولی یوناچی نامیده شده است. او شاعر بود و برخی از اشعارش به زمان ما رسیده است فرزند او یعنی پدر مختومقلی، دولت محمد آزادی است، که او هم به نام پدر بزرگش به این نام، نامید شده است کلمه ی مختومقلی، از دو بخش تشکیل می شود «مختوم» کلمه عربی مخدوم به معنای کسی که به او خدمت می شود و «قلی» به معنای «خدمتگزار» بعبارتی ترجمه کلمه ی عربی عبدالله است. یعنی عبدالله «خادم» خدا است و ترجمه ی آن در ترکمنی «الله قلی» یا «خداقلی» است. اینها نام مردان است (نامهای مردانه است) نوزادان پسری که در روز جمعه به دنیا می آیند، جماقلی (جمعه قلی) یا آناقلی نامیده می شوند  «قلی» را به عنوان یک پسوند می توان به اهر اسمی اضافه نمود. حتی اسامی اماکن، زیارتگاه ها و غیره. در قارری قالا مقبره ی یکی از اولیاء به نام مخدوم معظم قرار دارد که یک شخصیت مذهبی قرن ۱٦ است. اعتقاد بر این است که نام مختومقلی با «مخدوم معظم» ارتباط دارد. مخدوم همچنین نام یک طایفه ترکمن است.

     گفته می شود که مختومقلی  در حاجی قوشان، متولد شده است ولی خود شاعر می گوید: به کسانی که در مورد من پرسش می کنند، بگوئید که من یک گرکز هستم اهل اترک هستم و نام من مختومقلی است. پدر او دولت محمد آزادی (۱٧٦٥-۱٧٠٠) شاعر و عالم بزرگی بوده و نویسنده تعدادی کتاب شعر شامل «وعظ آزاد» “بهشت نامه”، یک «مثنوی» بود. او تعداد زیادی رباعی و غزل سروده است او معلم و مرشد مختومقلی بود. پدر و پسر رابطه ی عالمانه و در عین حال صمیمی داشتند. مختومقلی در مدارس بسیار مهم آسیای مرکزی، نهایتا در مدرسه ی شیر غازی خیوه تحصیل نمود. او از شیر غازی به منزل بازگشت. تدریس در روستا را آغاز نمود، به کار زرگری اشتغال ورزید. او توفیق ازدواج با« منگلی» را که دلداده اش بود نیافت. دو برادر بزرگش عبدالله و محمد صفا ناپدید شدند.

         و.و. بارتولد شرق شناس بنام روس می نویسد. مختومقلی که گوکلان است شاعر ملی ترکمن هاست، شامل ترکمن های استاوروپل نیز می شود [سیوحیننینا جلد ٢ سال ۱٩٦٨] ترکمن ها تنها ترکانی هستند که شاعر ملی دارند. (همان جلد ٥ سال ۱٩٦٨)

            مختومقلی از فرهنگ عامه غنی ترکمن با مهارت فراوان استفاده کرد. او با پرهیز از زیاده گویی، عقایدش را با حداقل کلمات (ایجاز) بیان کرده است و از ضرب المثل ها و عناصر مردمی فرهنگ عامه، هر جا که لازم بوده است، استفاده نموده است. بسیاری از آن اشعار، خود صورت ضرب المثل یافته اند و در بسیاری از موارد تشخیص اینکه آنها سروده مختومقلی هستند، یا ضرب المثل واقعی بسیار مشکل است.

     سادگی و وضوح بیانات (سروده اش) در تصویر عقایدش نیز بسیار مؤثر است. اشعار سروده شده در قالب قوشوق های روشن و واضح با ریشه داشتن در فرهنگ عامه، باعث ایجاد اشعاری خوش آهنگ، که با موسیقی عامه هماهنگی خوبی دارد، باعث فهم ساده آنها و استفاده سهل و قوی از آن توسط خوانند های مردمی ترکمن، یعنی «بخشی ها» شده است.

     اشعار مختومقلی با الهام از خرد و عقل، ساده و در عین حال با کیفیت عالی، باعث شده که بیش از دو قرن، نه تنها افکار ترکمن ها، بلکه اندیشه های بیشتر ترکان ساکن در منطقه ی وسیعی از آسیای مرکزی تا منطقه ی قفقاز را تحت تأثیر قرار داده است.

     دستنویس خود مختومقلی تاکنون به دست نیامده است، پیش از سیصد نسخه ی اشعار مختومقلی در انستیتوی نسخ خطی عشق آباد و بسیاری از مجموعه های شخصی بین ترکمن های ترکمنستان، ایران و افغانستان وجود دارد. نسخ خطی اشعار مختومقلی، در کتابخانه های تاشکند، سنت پترسبورگ، بوداپست، برلین، لندن و جاهای دیگر وجود دارد. از دستنویس های موجود در ترکمنستان، «آ. اشورپور» حدود ٧٠٠ شعر را به مختومقلی نسبت داده است. (احتمالا شامل اشعاری است که از باغشی ها جمع آوری شده و ٢۱٧ شعر منتسب به مختومقلی که در مجموعه ی قلیچ موللیف گرد آوری شده اند) «ماغتیم قولینینگ قوْلیازمالارینگ تصویری، علم، عشق آباد ۱٩٨٤ صایپا ۱٠»، هیچکدام از دستنویس ها پیش از ٣٠٠ شعر ندارد. با در نظر گرفتن اشتباهات فراوان در تلفظ کلمات در بیشتر دستنویس ها، و کاستی های آنها، تاکنون چاپ نسخه ای کامل و معتبر از مختومقلی مقدور نشده است. زیرا نسخه ی اصیل و اولیه ی دیوان او بدست نیامده است.

     جدا از داستانهایی که درباره ی نابودی و سرقت دستنویس های مختومقلی وجود دارد در شماره ٧٣، سال ۱٩٠٤ روزنامه «ترکستان ودموستی» تاشکند، گزارشی توسط ا. بلیایف، با عنوان « یک دستنویس جالب» به چاپ رسید. در گزارش آمده است که در اُبلاست ماوراء خزر نزدیک قارری قالا نزد ترکمن ها یک جلد بزرگ کتاب دستنویسی که توسط شاعر بزرگ قرن ۱٨ ترکمن، مختومقلی نوشته شده، نگهداری می شود. [ترجمه ی ترکمنی « مختومقلی» مجموعه مقالات آکادمی علوم جمهوری شوروی سوسیالیستی ترکمنستان، ۱٩٦٠، ص ۱۱۱] این نسخه در معرض دید «نمایش» قرار می گرفت و از آن رونوشت هایی تهیه می شد. از آن زمان به بعد اثری از آن نسخه نیست. درباره ی کتاب بسیار بزرگ « کلیات مختومقلی » نیز صحبت هایی موجود دارد (مجموعه آثار مختومقلی) در سال ۱٩٠٦ ملایی از اهالی مرو با سامویلوویچ درباره کلیات مختومقلی که خودش استنساخ نموده و در مانه نگهداری می شده است، صحبت نمود. کتابی که او رونویسی نمود توسط ملایی از طایفه ی أرساری به امانت گرفته شده و دیگر پس داده نشده بود. سامویلوویچ فرصت رفتن به مانه را پیدا نکرده بود [ زاپیسکی و وستوچنوگو، اوتدلنییا امپراتور سکوگو، روسکوگو، آرخئولو گیچسکوگو اوبشچستوا، جلد ۱٩، کتاب ها، سنت پترسبورگ، ۱٩۱٠، ص ٩]. بسیاری از نسخ خطی در دوره ی شوروی که هر نوشته با خط عربی را کتاب دینی تصور می کردند. ناپدید یا نابود گشتند. بسیاری از مردم نسخ خود را به امید آینده چال کردند. صدها دستنویس ناپدید شد که احتمالاً در میان آنها نسخ خطی ارزشمندی از مختومقلی نیز می تواند وجود داشته باشد. ما از دو مکان در قارری قالا که دهها نسخه خطی مختومقلی توسط بستگان او قبل از ترک آنجا و عزیمت بسوی ایران در سال ۱٩٣٠ چال شده اند اطلاع داریم. ناپدید شده این دستنویس های فراوان، ضربه ای بسیار سختی به فرهنگ ترکمن و پژوهش های میراث فرهنگی مختومقلی وارد کرده است. تنها تعداد معدودی دستنویس می تواند، پایه ی پژوهش درباره ی اشعار باشد. برخی از کاتبان زمان، در حین تلاش برای تصحیح دستنویس ها، اشتباهات نگارشی مرتکب شده اند. بسیاری از دستنویس های اشعار مختومقلی، مجموعه اشعار سایر شعرای ترکمن را نیز شامل می شود. با مطالعه همه جانبه نسخ خطی می تواند آن نسخ را تصحیح نمود.

     دستنویسی از اشعار مختومقلی به خط لاتین وجود دارد، قلیچ موللیف ٢٤ ساله در سالهای ٤٧- ۱٩٤٦ ادعا نمود که اشعار مختومقلی را از نسخه خطی او در بخارا یادداشت نموده است. این نسخه ی خطی علیرغم تلاش فراوان در سطح حزب (کمونیست) هرگز بدست نیامد.

     قلیچ موللیف اشعاری را که از حفظ بود، در دستنویس نوشته است. آن نوشته امروز در انستیتوی نسخ خطی عشق آباد، در پرونده ی شماره ۱۱٢٣ نگهداری می شود. این اشعار که در ده ی ۱٩٤٠ گذاشته شده اند، بعداً در مجموعه اشعار مختومقلی بطور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است. هیچکدام از این اشعار در نسخ خطی به خط عربی مختومقلی مشاهده نمی شود.

    ترجمه مختصر سخنرانی  دکتر یوسف آزمون در دانشگاه کالیفرنیا، لس آنجلس و کنفرانس «لیک اروهد» درباره ی میراث فرهنگی آسیای مرکزی

مترجم: دکتر رحمت قاضیانی