ملی شاهئرئمئز مختومقلی فراغی نئنگ 291 یاشئنا باغئشلاپ!
ماغتئمغولئ نئنگ غوُشغولارئ نئنگ ماضمونئ دۆرلی-دۆرلی بوُلوپ، یاقئن گۆندوُغار پوُەزیاسئ نئنگ عاداتئ قانونئندان داشارئ چئقیار! ایلکینجی یردە قاهرئمانلئق تەماسئ، سوُنگرا هم دیداکتیکی-آخلاق تەما دوریار…تۆرکمن تیرەلەرینی بیرلەشدیرمکلیگە بوُلان یاداوسئز چاغئرئش شاهرئنگ دؤرەدیجیلیگیندە اساسئ اوُرنا ایەدیر.» برتلس
ماغتئمغولئ— بو بۆتین تۆرکمن اۆچین، دامارلارئندا تۆرکمن غانئ جوُشیان، چەپەر سؤزۆنگ أحلی موشتاقلارئ اۆچین، اینگ مأحریبان، اینگ غووانچلئ، بویسانچلئ آد. بەللی روس گۆندوُغارشئناسئ و.بارتوُلدئنگ جایدار بەلـلەیشی یالئ، «بۆتین اوُرتا آسیا حالقلارئ نئنگ آراسئندا دینگە تۆرکمنلردە ملی شاهئر بوُلوپدئر، اوُل-دا ماغتئمغولئ دئر.»
ماغتئمغولئ، بەییک عاقئلدار، فیلوُسوُف، گۆندوُغارئنگ پأهیم-پایحاسئنئ اؤنگە سۆرەن، انسانئیەتی باشئنا تأچ ادەن، اؤز ملتینی جانئ-تنی بیلن سؤیەن واطانچئ شاهئر، تۆرکمن دیلینی اؤسدۆرمکدە و اوُنئ رەفوُرمالاشدئرماقدا أگیرت اولئ ایش بیتیرن شاخصئیتدئر. شاهئرئمئز مأمت ولی کمینأنینگ سؤزلری بیلن آیئتساق: «ادبیات مەیدانئ نئنگ اوُراغئنئ اوُروپ گیدن شاهئردئر.»
بللی تۆرک شاهئرئ ناظم حکمت شاهئرئمئزا شەیلە باها بەریپدی:
«ماغتئمغولئ مەنینگ هم شاهئرئم، اوُنونگ دیلی مەنینگ هم دیلیم…من ماغتئغولئدان کؤپ زاتلار اؤورەنیأرین، اوُل مەنینگ-دە اوسسادئم. یؤنە اوُنونگ بیر اؤورەدن اوللاقان زادئنئ حاص نئغتاسئم گلیأر؛ اوُل-دا اؤز حالقئنگ آزاتلئغئ اۆچین گؤرەشمک.»
تۆرکمن حالقئ نئنگ ادبیات تارئحئندا انچەمە کلاسسیک شاهئرئ ساناپ بوُلار. اوُلاردان عالئم برتلس ینگ آیدئشئ یالئ، سؤز اوسسادئ، دەنگی-تایئ بوُلمادئق ماغتئمغولئ بیرینجی اوُروندا دوریار. ماغتئمغولئ، تۆرکمنینگ ادبیات حازئناسئ نئنگ غئممات باها داشلارئ نئنگ بیری بوُلوپ، اوُل بیزینگ زامانامئزدا تأزە یۆزۆگینگ غاشئندا گؤزۆنگی غامئشدئرجئ شؤهلەسی بیلن لوُووردایار. «ماغتئمغولئ، جمشیدینگ جامئدئر.»
ماغتئمغولئ، 18-نجی عاصئردا یاشاپ، اؤزۆنینگ دۆردأنە دؤرەدیجیلیگی، بار اوقئیبئ بیلن تۆرکمن ادبیاتئنئ، تۆرکمن دیلینی اؤسدۆرەن شاهئر. ادبیاتچی عالئم پرافسسور مأتی کؤسأیف آیئتمئشلایئن تۆرکمن حالقئ نئنگ وپالئ اوُغلئ ماغتئمغولئ اؤرأن کیچی گؤوۆنلی، سایحاللئ، ادپلی، سالئحاتلئ، سئپایئ آدام بوُلوپدئر. اوُل هیچ واغتدا اولومسئلئق اتمأندیر، من-منلیک ساتماندئر، شؤهرأتە قوُوالاشماندئر، سەرپای اۆچین کؤشک شاهئرئ بوُلماندئر، اوُل آدامکأرچیلیگینگ اینگ غوُوئ صئپاتلارئنئ اؤزۆندە بیرلەشدیریپدیر. شاهئر اولومسئلئق ادیأنلری، تکپبییرلری، بداصئل شؤهرات-پارازلارئ، آچگؤز حئرصئ دۆنیألری، المئداما رحیمسیز تانقئت ادیپ، اوُلارئ «یوردئ یئقان، اوُررامسئدان بوُلان حارامحوُرلار» دیییپ یازغارئپدئر
گۆندوُغارئنگ چەپەرچیلیک پیکری نینگ اؤسۆش تارئحئندا، تۆرکمنینگ بەییک اوُغوللارئ نئنگ بیریسی ماغتئمغولئ پئراغئ اؤزبوُلوشلئ شاهئرانا دۆنیأنی آچدئ. اوُنونگ عاصئرلار آشئپ گلن عاجایئپ سؤزلری، عومومئ آدامزاد بأحبیتلی شاهئرانا پیکیرلرینگ گیدن بیر عألەمینی یادا سالیاندئغئندان باشغا-دا، اؤزۆنئنگ روحئ تایدان چونگنگور ملی لیگی بیلن هم أشگأر تاپاووتلاندئ.
ماغتئمغولئ، کۆللی تۆرکمنینگ شاهئرئ حؤکمۆندە آد-اوُوازاسئ دۆنیأ دوُلان شاخصئیت، شوُنونگ اۆچین اوُنونگ عاجایئپ سطیرلرینە، غئزئلئنگ غئرئندئسئ یالئ غاراماق دویغوسئ دینگە بیر تۆرکمن حالقئنا حأصیەتلی دویغئ بوُلمان، ایسەم، دۆنیأنینگ دۆرلی حالقلارئنا ماخصوص دویغا اؤورۆلدی. اؤزی–هم شاهئرئنگ آلتئن سطیرلری، شەیلە دویغئ بیلن اؤرأن ایرکی دؤوۆرلردن بأری اۆنسی اؤزۆنە چەکیپ گلدی. شوُنگا گؤرأ اوُنونگ دانا سطیرلرینی بیرلشدیریأن آیرئ-آیرئ شئغئر دیوانلارئ نئنگ بیر اوجئ هندیستاندان چئقسا، بیر اوجئ مشهور بریتان موزەییندەن چئقدئ.
ماغتئمغولئ نئنگ قوشغولار دیوانئ نئنگ غوُلیازمالارئ:
«زاکاسپی اوُبلاستئ نئنگ[تۆرکمنیستانئنگ] غاررئ غالانئنگ غوُلایئنداقئ گرکز اوباسئندا تۆرکمنلرینگ آراسئندا 18-نجی عاصرئنگ بەللی تۆرکمن شاهئرئ ماغتئمغولئ نئنگ اؤز الی بیلن یازئلان اولئ بیر توُملئق غوُلیازماسئ ساقلانیار. بو غئزئقلئ ادبی یأدیگأرلیکدە حاقئقئ تۆرکمن حالق پوُزییاسئ نئنگ عاجایئپ نوسغالارئنا دوش گلینیأر. گۆندوُغارئنگ ادبیاتئ و تارئخئ بیلن غئزئقلانیان أحلی عالئملار ماغتئمغولئ نئنگ…غوُلیازماسئنا آیراتئن اۆنس برسەلر غوُوئ بوُلاردئ.»
بەلیایەف
شاهئرئنگ غوُلیازمالارئنئ یئغناماقدا تۆرکمنیستاندا أگیرت اولئ ایش ادیلدی. دینگە یوردونگ چأگیندە دأل، ایسەم، بەیلەکی رسپوبلیکالاردا-دا، دۆنیأنینگ دۆرلی دؤولتلریندە-دە عئلمئ ساپارا گیدیلدی. یؤنە حەنیزەم اوُل دوُلئ یئغنالمادئغا منگزەیأر.
گؤرەشجەنگ شاهئر
«ماغتئمغولئ…تۆرکمن تیرەلری نینگ همەسی اۆچین دنگ درجەدە
غئمماتلئ گؤرۆلیأن شاخصیت هم عمومئ ملی شاهئر حاساپلانیار.»
اکادەمیک ا.ی.کریمیسکی
ماغتئمغولئ اؤز دؤورۆنینگ اولئ عاقئلدارئ، دؤورۆنینگ سوُسیال هم سئیاسئ دورموشئنا چونگ هم گیینگ دۆنیأ غارایئشئ بیلن گؤز یتیرن شاخصئیت. مونونگ شەیلەدیگینە شاهئرئنگ بیزە میراث غوُیوپ گیدن عاجایئپ سطیرلەری نینگ عقئل سۆتۆنینی عملە گتیرەن اوُیلانمالارئنا گؤز گزدیرمک یتەرلیکدیر. شاهئر، تۆرکمن حالقئ نئنگ سیاسئ دورموشئندا یۆزە چئقان اغئر شرطلرینە چەپەر آنالیز برمک بیلن بو یاغدایدان دیینماغئنگ یوُلونئ آغتاریار:
«موسولمانلار غئلئچ غوُیسا بیر-بیرینە
دؤولت دؤنۆپ، دینلر نوقصانا گلگەی،
ظولوم ایلأپ، بیر-بیرین سالسا اسیرە،
پەلەک بو پیکیردەن پوشمانا گلگەی.
بیر-بیرینی چاپماق، ارمەس أرلیکدن،
بو ایش شیطانئدئر، بەلکی کؤرلۆکدن،
آغزالالئق، ایرار ایلی دیریلیکدن،
دؤولت دؤنۆپ، نوُبات دوشمانا گلگەی.»
بو سطیرلردە اؤنگە سۆرلن پیکرە، گؤنۆدەن-گؤنی، بەییک شاهئرئنگ اؤز دؤورۆنینگ سیاسئ قورولشئنئ آنالیزلمک نتیجەسیندە اوُرتا غوُیان جمعییەتچیلیک-سیاسئ أحمیتلی آچئشئ حؤکمۆندە بها برمک دوُغرئ بوُلار. سەبأبی ماغتئمغولا چەنلی، 18-نجی عاصئر تۆرکمنلرینگ جمعییەتچیلیک-سیاسئ دورموشئنئ آنالیزلأپ، شەیلە دوُغرئ نەتیجأ گلەن باشغا بیر عاقئلدارئمئز یوُق دییسەنگ بوُلجاق. شاهئر، تۆرکمن حالقئ نئنگ سیاسئ دورموشدا دۆشن قئین شرطی نینگ دۆیپ سەبأبینی داشاردان آبانئپ گلیأن حوُوپلاردان باشغا، تیرە-تایپالارئنگ آراسئنداقئ آغزالالئقدان گؤریأر. حاص تاقئقئ، شاهئر، اؤز قالبئنئ لرزانا سالان بو آیئلئغانچ حاقئقاتئ دۆیپ-تەیکارئ بیلن یازغاریار. اولئ پأهیمدار، تیرە-تایپا دوشمانچئلئغئ نئنگ مؤوچ اوران دؤرۆندە مونونگ تۆرکمن حالقئ نئنگ ائقبالئندا ییتمز تاغما بوُلوپ دوراندئغئنا آیدئنگ گؤز یتیریأر:
«دردیم بار، دییارئمدان، دؤورۆمدەن،
حایئر قایسئ، ائحسان قایسئ بیلینمز.
ظالئملارئنگ جپاسئندان، جبریندەن،
اسلام قایسئ، ایمان قایسئ بیلینمز.»
حاقئیکقتدان هم اؤز دوُغدوق دییارئ نئنگ دردی، یاشان دؤورۆنینگ دردی، حوت شاهئرئنگ اؤز دردی. سەبأبی ماغتئمغولئ اؤز ایلی نینگ، اؤز زاماناسئ نئنگ آغئسئنئ آغلان شاهئر. شوُنونگ اۆچین اوُل اؤز تؤوەرەگیندە گؤرۆپ-اشیدن واقالارئندان، آلدئم-بردیملی دورموش حادئیثالارئندان عاقئللئ-باشلئ باش چئقارجاق بوُلیار، حالقئنگ باشئنا دۆشن اغئر گۆنلردن دیینماغئنگ آلاداسئ بیلن یاشایار. بو، البتە، شاهئرا یەنگیل دۆشمەیأر. اوُل آغئر اوُیلاران سوُنگ، اؤزۆنینگ چئقالغا تاپمان کؤسەنیأندیگینی، اومئیتدان دۆشۆپ الجئراپ اوُتوریاندئغئنئ-دا گییزلەجک بوُلمایار. تۆرکمن توُپراغئنا داشارقئ دوشمانلارئنگ تالانگچئلئقلئ چؤزوشلارئ نئنگ دوُوام ادیأن دؤورۆندە، تیرە-تایپالارئنگ اؤزارآ اوُنگوشمان، بیر-بیرینی چاپئپ یؤرمەگی نینگ حاقئقاتئنئ شاهئر اؤلۆم بیلن دەنگەیأر.
غئزئلباشلارئنگ ارسگین آلماغئنئ یازغارئپ،دوشمان اوُرداسئ نئنگ تۆرکمن توُپراغئنا غانلئ توُیناغئ نئنگ دۆشمەزلیگی اۆچین گیجە-گۆندییز دوُغا ادیأر:
«استأر الدن چئقا، دؤولت حومایئم،
دوُغا قئلئپ، دؤکر بوُلدوق یاشئمئز،
دیلەگیم دوش ایلە گؤزەل آللاحئم،
ارسگین بوُلدئ، گیتدی، غئزئل باشئمئز.»
«حئزئر گزن چؤلدە ایل لر یایئلسئن،
یورت بنامئز، غایئم بوُلسون، غوُیولسئن،
چیللە مس نرلرمیز بارچا آیئلسئن،
بیر سوپرادا ادا بوُلسون آشئمئز.»
اوُل شەیلەلیک بیلن تۆرکمنلرینگ بیر سوپرانئنگ داشئنا اگریلمەگینی آرزولایار:
«تۆرکمنلر باغلاسا بیر یرە بیلی،
غورادار غولزامئ، دریای- نیلی،
تکە، یوُموت، گؤکلنگ، یازئر، آلیلئ،
بیر دؤولتە غوللوق اتسک بأشیمیز.»
یا-دا
«حوُر غالماسئن پوشت در پوشتوم،
برقرار دؤولت ایسلأرین.»
شاهئر اؤز اؤنگە سۆرەن ایدەیاسئ نئنگ، تۆرکمنلر بیر ملت حؤکمۆندە یاشامالئمئ یا-دا یاشامالئ دألمی دیییلیأن هیهاتلئ دؤوۆر بیلن باغلئدئغئنئ نئغتایار. شوُنگا گؤرأ، شاهئرئنگ جاندان سئزدئرئپ غایتالایشئ یالئ، تۆرکمن تیرە-تایپالارئ نئنگ بیرلیگی، «جان گرەکمی، پئچاق»– دؤورۆنینگ اؤنگە چئقاران طالابئ. شاهئرئنگ «عارشئ آعلایا»، «سیزینگدیر» یالئ اؤوگیلی سطیرلری- ده شو مسئله بیلن باغلئ، یوغسام ماغتئمغولئ نئنگ پارا-پشگش اۆچین یا- دا کؤشک شاهئری بولوپ، حالقدان اۆزنگه یاشاماجاغئ مألیم آخرین.
ماغتئمغولئ نئنگ، «کمال حان اوُوغان» دییەن شاخصئیەتی، احمدحان دۆررأنی. سەبأپ، اوُل دؤوۆردە اوُل، بۆتین ایرانئ قئزئلباش شایئلارئنگ آقالئغئندان حالاص اتمأگه ائمتئلئپدئ.
آحمدخان دۆررانی گؤگلنگ حان- بگلرینه یۆزله نیپ ایکی گزک حاط یوللاپدئر.
این نامه ها در جولای 1754 میلادی به نام «محمدولی خان» و «آمانلیق خان» و «خوجه حسن اون بیگی»، «آدینه قلیچ دودرقا» ، «گوندوغدى»، «چالیش خان»، «چرکز اون بگی»، «دولت علی»، «آقامحمد مصطفی»، «شیرمحمد»، «سلیمان»، «منگلی خان»، «عؤضگلدی»، «اورسالی»، «دولت محمد» (پدر مختومقلی)، «قارا اسن»، «آدینه گلدی اون بگی» نوشته شده است. چاودیرخان رئیس طایفه گوگلان با سواران خود به کمک احمدخان می شتابد. احمدخان درانی مینویسد:
«حال محیط ایران طوری است اگر چنانچه احدی برود از اهل سنت آن را میان خود راه ندهد و چنانچه قزلباش های صفوی به جان شما و ما افغانها افتاده است ولی حال که قلعه مشهد را در محاصره داریم و انشاء الله تعالی همینکه قلعه فتح شد گویا کل ایران به تصرف آمده است آن عالیجاهان اگر چنانچه از راه غیرت دین مبین وارد شوند و قشون و سوار بیاید مانع نداریم هم سود دنیاست و نفع آخرت والا اینکه الحمدلله تعالی بندگان اقدس را محتاج به قشون نیست مگر تکلیف دین که همگی غیرت دین را نموده باهم متفق شویم».
«تحریر فی شوال ۱۱6۷»
در نامه دیگری احمدخان درانی بتاریخ مارچ 1755 م. به سران ایل گوگلان مینویسد:
…افراد خود را مسلح داشته باشید تا بعد از تمام شدن زمستان و عید نوروز شما را خواهیم خواست و در بهار، آن عالیجاهان، غازیان تحت خود را برداشته به امیدواری تمام روانه اردوی معلی شوند و به حین حرکت چگونگی روانه شدن با قشون های تحت خود را بررسی کنند.
تحریرفی شهر جمادی الثانی ۱۱6۸
آ.گلی
سوئد. 17 مای 2024
