احزاب و جمعیت ها اخبار ویژه تورکمن صحرا تورکمنستان تورکمنستان دیدگاه سیاسی

مجموعه اسناد: ولساپار؛ خبرچین ک گ ب تورکمنستان Welsapar KGB-niň içalysy

منبع گزارشگر ک گ ب با لقب "چاوئش(درگوشی گو) و "چشمه"

2023-04-10

108 خواندن این مطلب 12 دقیقه زمان میبرد

تهیه و تنظیم از مرکز مطالعات تورکمن–اسنادی که در زیر ارائه می شود از آرشیو ک گ ب تورکمنستان استخراج و توسط اپوزیسیون به خارج درز کرده است. نخستین بار در چهارم فوریه سال 1992، نویسنده و شاعر منتقد رژیم، آمانمئرات بوغایف، در روزنامه “نسل” آشغابات، خوانندگان را از مضمون دستخط های ولساپار که بعنوان خبرچینی از نشست شاعران و نویسندگان آزادیخواه چون شیرالی نورمرادوف، آقمئرات شیروف، باپبا گؤگلنگ … به ک گ ب ارسال کرده بود را با نوشتن مقاله مبسوطی تحت عنوان “ولساپار سن کیم” (ولساپار تو کیستی؟) آشنا ساخت.

راقم این سطور با مرحوم بوغایف سابقه آشنایی و خویشاوندی دورادور را دارد- خواهش کردم که آن دستخط های خبرچینی ولساپار را برایم بفرستد. ایشان قول دادند ولی بعلت محدویت اینترنت در تورکمنستان و عدم آشنایی اش با تکنیک اینترنت، نتوانست آنرا به موقع به من برساند، که خوشبختانه اخیرا آن دستخط ها به خارج درز کرد.

برای من که در سوئد با ولساپار آشنا شده بودم جای سئوال بیشماری در مورد گذشته این شخص وجود داشت که بتدریج جواب سئوالاتم را پیدا کردم.

ولساپار هنوز در حالیکه تازه به عرضۀ نویسندگی پا گذاشته بود، بدون در نظر گرفتن سن و سابقه کار به عضویت شورای نویسندگان جمهوری کشانده می شود و همانطوری که در زیر خواهید خواند به تعقیب نویسندگان منتقد و ارسال گزارش به ک گ ب مشغول می شود. ولسلپار بنا گفته مرحوم آقمئرات شیروف کار خبرچینی را از ایام تحصیل اش در مسکو با ارسال گزارش از دانشجویان تورکمن منتقد رژیم که مشغول تحصیل در لنینگراد و مسکو بودند، آغاز می کند. با اعلان استقلال تورکمنستان و تشکیل گروه آزادیخواه “آغزی بیرلیک” ولساپار تغییر چهره داده خود را در صف مخالفان رژیم نیازوف جا زده وارد تشکیلات آغزی بیرلیک می شود بگونه ای که با ارسال گزارشهایی در مورد شیروف و باپبا گؤگلنگ سبب قتل آنها توسط ک گ ب می شود.

با خروج روشنفکران منتقد از تورکمنستان و ادامه فعالیت آنها در مسکو، اینبار ولساپار توسط معاون نیازوف بنام آتچارسوف در صف نویسندگان روس مقیم مسکو قرار میگیرد و در خوابگاه نویسندگان مستقر می شود (از اطلاعات گلدی کأریزوف که ویدئوی آنرا در زیر مشاهده خواهید کرد) ولساپار در مسکو دائما درباره منتقدان رژیم به آشغابات خبرچینی می کند.

با مهاجرت شیرالی به سوئد و دیگر منتقدان به اروپا، ولساپار نیز بعنوان شخصی که “تحت تعقیب” ک گ ب قرار دارد، به کمک صلیب سرخ به سوئد پناهنده می شود (1996) و کار خبرچینی خود را همچنان ادامه می دهد که البته اینبار، فعالیت تورکمنهای تورکمنصحرا را نیز به کار خود اضافه می کند. ولساپار با نزدیک شدن به فعالین سیاسی تورکمن تورکمنصحرایی، در مورد فعالیتهای آنها نیز به اربابانش گزارش تهیه می کند. برای اثبات دلیل ادامه فعالیت وی در سوئد به نفع بردی محمدوف و پره زیدنت جوان خواندن در مصاحباتش با آزاتلیق رادیوسی از بردیمحمدوف حمایت می کند و با خبر جعلی و دروغین فوت بردی محمدوف، سبب دستگیری آنهایی را که در داخل کشور اظهار شادمانی کردند، میشود.

در مورد فساد اخلاقی وی در رابطه با خانم مرحوم خوشالی قارایف، خانواده آیگول تأجی یووا (پناهنده به سوئد) و … اطلاعات زیادی است که در اینجا بخاطر اطناب وقت آنرا به وقت دیگر موکول می کنیم.

در نتیجه خبرچینی های ولساپار از روشنفکران منتقد رژیم، ابتدا، جمعیت سیاسی آغزی بیرلیک ازهم پاشید، آقمئرات شیروف و باپبا گوکلنگ بطرز فجیعی بقتل رسیدند، سپس ولساپار با نزدیک شدن به وزیرخارجه اسبق تورکمنستان مرحوم عبدی قولییف، و نفوذ در جریان “بیرلشن تورکمن آپپازیسیاسی- عبدی قولیف- آن حرکت سیاسی را از هم پاشید.

مورد نحوه دستگیری خوشحالی قارایف و محمدقلی آیمئرادوف که توسط “تورکمنستان فوندی” عبدی قولیف از طریق داشکنت به تورکمنستان اعزام شده بود انگشت اتهام بسوی ولساپار نشانه رفته بود (خوشالی در زندان شاه قدم کشه شد و آیمرادوف هم بعداز سالها زجر زندان، جسدش را از زندان در آوردند)

آرنه گلی

10 آپریل 2023

در اسناد زیر مطالعه خواهید کرد:

مقاله مرحوم بوغایف و تحلیل راقم این سطور
اسناد ارتباط ولساپار و گزارشات اش به ک گ ب که با دستخط وی نشان داده شده است
بیوگرافی و گزارش ولساپار به زبانهای روسی و تورکمنی و تبدیل آن به خط عربی- فارسی
تأئید جاسوسی ولساپار توسط ژورنالیست الله مراد رحیموف و فعال سیاسی گلدی کأریزوف در ویدئو کلیپ ها

Akmuhammet Welsaparowyň (Ak Welsaparyň) Türkmen oppozisýasy hakynda KGB iberen içalylyk raportlaryndan käbiri

Rusça golýazmasyndan sanly ýazga geçirilen görnüşi we Türkmençä terjimesi.

Arap-pars hatyna geçirlen görnüşi

Orginal golýazmanyň suratlary.

Çeşme:

https://www.youtube.com/watch?v=J57qVGQRZ6k

https://www.youtube.com/watch?v=oglfYcSd2H0

Я, Велсапаров Акмухамед Джумаевич, родился 19.09.1956г. в селе им. Мухадова, Марыйского района, Марыйской области, Туркменской ССР.

С 1963г по 1973г учился в средней школы N 1 Сакар- чагинского района Марыйской области…

В 1973г. поступил на факультет филологии в ТГУ им. М. Горького.

В 1976г. был переведён на факультет журналистики МГУ им. М. В. Ломоносова. В 1979г. получил диплом по специальности: журналист (литературный работник газеты), защитив дипломную работу на тему «Проблемы перевода С. Есенина на туркменский язык» на кафедре литературной критики и публицистики.

По окончании университета был направлен на работу в систему Гостелерадио ТССР, где работал с 1979г. по 1985г., сначала редактором молодежной редакции, а потом- литературной. В Октябре 1985г. был переведён на должность старшего редактора редакции истории и географии издательства «Магарыф», где работал до 12 Марта 1986г.

С 1971г. по 1984г. состоял в рядах ВЛКСМ. Выбыл по возрасту.

Будучи членом ВЛКСМ неоднократно выполнял задания комсомола, участвовал в мероприятиях, проводимых комсомолом Республики.

12.06.1986г

******

является нашим национальным богатством и средства с реализации должны поступать в наш республиканский, а не общесоюзный бюджет.

Республика должна получить возможность вести международную торговлю самостоятельно, минуя Москву» и т.д. и т.п.

(в тексте вышеприведенные пункты цифрами не обозначены). Дальше идут призывы такого рода: «Народ мой, будь достоин самого себя, проснись. Становись в ряд достойной в братском содружестве народов СССР!». и т.д.

«Манифест», этот у собравшихся не нашёл поддержки. А. Широва никто не поддержал. После ознакомления с текстом А. Широв, Н. Реджепов, Ш. Нурмурадов, [Хуй] Худайкулиев, Б. Геокленов удалились другую комнату примерно на 15 минут, вероятно, на «обсуждение», откуда А. Широв вернулся расстроенным, разочарованным, недовольным. Спросил у источника как он относится к содержанию «манифеста», сказал, что ребята не поддерживают его, боятся, ещё не понимают важность борьбы за национальное достоинство своего народа. 20 У источника создалосьвпечатление, что текстом проекта манифеста предварительно были знакомы (до вчера) два человека: Нобаткули Реджепов и Ширали Нурмурадов.

Позже гости стали расходиться. Первым покинул вечер Н. Реджепов, сославшись на то, что у него в квартире дочь осталось одна. После него, примерно в 11 часов ушёл вконец расстроенный А. Широв. Оставшиеся сидели ещё до 1-ночи, Дж. Худайкулиев пел на дутаре песни, спорили о жизни и творчестве Махтумкули.

О месте будущих встреч собравшиеся не договаривались.

6.5.88r

По заранее разработанному плану источнику удалось 18.1.89г. встретиться с Акмуратом Шировым и договориться о новой встрече. 19.1.89г. источник вторично встретился с объектом. Вместе они (по предложению Широва) послали в мастерскую художника С. Яранова, где произошла продолжительная беседа.

Темой разговора была создание туркменского движения для поддержки перестройки. Инициатором явился С. Яранов. Движение представляется ему как объединение сил творческой интеллигенции.

с. Яранов сказал: «Наш народ древний, имеет богатую историю, много исторических памятников. Язык наш древнейший, костях его составляет арийские слова. Говорят арийцы когда-то ушли с Тедженского сереакса в Индию, однако, это неправильно. Они никуда не уходили. Современный туркменский язык свидетель этого. Просто здесь произошло (…пластавание) культур и языков, а народ как был, так и остался. Современный туркменский народ унаследовал древнеарийскую культуру. Я написал статью об этом, показал Одекову, он заинтересовался. На днях я хочу эту статью принести в АН ТССР.

Разработка моя, как сказали мне мои друзья, новая и её необходимо запатентовать и опубликовать.

Мы должны создать открытое движение в поддержку перестройки. Пропагандировать наши культурные ценности, поднять культурный уровень народа, поднять престиж нашего языка. И ещё мы должны бороться против монокультуры (хлопка?)

Источник также пришёл встретиться с Т. Джумагельдыевым в его кабинете. Т. Джумагельдыев поинтересовался был ли источник недавно в ресторане, где собралась молодёжь, был ли у Ширали дома, что там говорили? Сказал также, что он якобы видел фамилию источника в списке гостей

Ширали.

И Т. Джумагельдыев поинтересовался также кто ещё был в гостях в квартире Ширали.

Источник отвечал на вопросы Т. Джумагельдыева, вёл себя достаточно свободно, всё время подчеркивал, что там ему было очень интересно, якобы он с большим удовольствием слушал песни-пародии Джума Худайкулиева на дутаре. Т. Джумагельдыев, не получив какой-либо конкретный ответ на заданные им вопросы переключил разговор на другую тему.

11.5.88г. побывав в конце рабочего дня в редакции газеты «Эдебият и Сунгат» застал в кабинете, где работают Ш. Нурмурадов и Н. Реджепов следующих лиц: «Художника»,

гостя из Чарджоу, подошёл чуть позже Б. Геокленов и А. Широв.

После работы они разделившись на две группы вышли из дома печати и как показалось источнику, с намерением где- то собраться и беседовать. Место их встре удалось.

установить не

12.5.88r

==========

Men Welsaparow Akmuhamed Jumayewiç, 1956-njy ýylyn 19-njy Sentyabrynda Türkmenistan SSR-ň, Mary welaýatynyň, Mary etrabynyň, Muhadow adyndaky obasynda doguldum. 1963- 1973-nji ýyllar aralygynda Mary welaýatynyň, Sakarçäge etrabynyň 1-nji orta mekdebinde okadym.

1973-nji ýylda Maksim Gorkiy adyndaky Türkmen Döwlet Uniwersitetiniň filologiya fakultetine okuwa girdim. 1976-njy ýylda Moskwanyň Mihail Lomonosow adyndaky Döwlet Uniwersitetiniň žurnalistika fakultetine geçdim. 1979-njy yylda “Sergey Ýeseniniň döredüjüligini türkmen diline terjime etmekdäki kynçylygy” atly tema boýunça, edebiýat kritikasy we ýaýyjysy kafedrasynda diplom işimi goranymdan soň, “žurnalist, gazetiň edebiýat işgäri” diýen hüner bilen diplomymy aldym. Okuwymy gutaranymdan soňra, TSSR-iň Döwlet Teleradiosyna işe ugradyldym. Ol ýerde 1979-1985-nji ýyllar aralygynda ilki ýaşlar redaksiýasynda, soňra edebiyat redaksiýasynda redaktor bolup işledim. 1985-nji ýylyň Oktyabr aýynda “Magaryf” çaphanasynyň taryh we geografiýa redaksiýasyna baş redaktor wezipesine geçdim. Sol redaksiýada 1986-njy ýylyň, 12-nji Martyna çenli işledim.

1986-njy ýylyň 12-nji Martynda men, “Aşgabat” žurnalynyň, edebiýat tankytçysy we ýaýyjysy bölümine bölüm müdüri edilip bellenildim we häzirki güne çenli işlemegi dowam edýärin.

1971-1984-nji ýyllar aralygynda WLKSM, komsomolyň hasabynda durdum we ýaşym boýunça-da çykdym. Komsomol bolan döwrümde komsomolyň ýokary ýolbaşçylarynyň buýrugyny üznüksiz ýerine ýetirdim we geçirilen çärelere aktiw gatnaşdym.

lýun 12.1986ý.

*****

«…Satuwdan gelen biziň milli gymmatlyklarymyz we emläklerimiz Soýuzyň umumy byudjetine däl-de Türkmen Respublikasynyň byudjetine girmelidir.

Respublika[1] öz halkara söwdalaryny Moskwa tabyn bolmazdan özbaşdak dolandyryp bilmäge mümkinçiligi bolmalydyr we ş.m.

(Yokarda agzalan bölümler sanlar bilen bellenmedik). Soňra şuña menzeş çagyryşlar edilýär:

“Meniň halkym! öz mertebäñi depeletme, oýan. SSSR-ñ doganlyk dostlukly halklarynyň hataryna geç!” we ş.m.

Bu “Manifest”/çagyryş ýygnananşanlaryň arasynda goldaw tapmady. Akmyrat Şirowy hiç kim goldamady. Bu tekst bilen tanşylandan soňra Akmyrat Şirow, Nobatguly Rejepow, Şiraly Nurmyradow, J. Hudaýkulyýew, Bapba Gökleňow dagylary 15 minut töweregi başga otaga, maslahata gitdiler. Akmyrat Şirow ol ýerden lapy keç, gaharly halda dolandy. Ol şonda “Çeşmeden” (A.Welsapardan) Manifeste nähili garaýandygyny sorady we şeýle diýdi: “Oglanlar öz halkynyň mertebesi üçin göreşmegiň nähili wajypdygyna düşünenoklar we gorkýarlar”-diýip aýtdy. Edil şol wagt, düýnki güne çenli Manifestiň teksti bilen diňe iki adamyň, Nobatguly Rejepow we Şiraly Nurmyradowyň tanyşdygy “Çeşmä” mälim boldy.

Soňra myhmanlar dargap başladylar. Ilki bilen Nobatguly Rejepow, öýünde gyzynyň ýeke galanyny bahana edip gitdi. Ondan soň Akmyrat Şirow gije sagat 11 töweregi gaharly halda turup gitdi. Galanlary bolsa gije sagat 1-e çenli J. Hudaýgylyýewiň dutarda aýdan aýdymlaryny diňlap, Magtymgulynyň döredijiligi barada jedelleşip oturdylar. Gelejekki duşuşygyň nirede boljagy barada gürleşmediler.

May. 1988y.

Öňünden taýýarlanyp işlenip düzülen plan boýunça, “Çeşmä” (Maňa-Welsapara) 1989-njy ýylyň ýanwar aýynyň 18-ne Akmyrat Şirow bilen gürleşmek we ýene bir sapar täze duşuşyk barada wadalaşmak başartdy. 19.1.1989ý Akmyrat Şirow bilen duşuşmak başartdy. Olar (ýazyjylar- Arnaly) bilelikde, Şirowyň teklibi boýunça, hudožnik Suwly Ýaranowyň ussa_hanasyna gitdiler we dowamly gürrüň etdiler. Gepleşigiň temasy türkmen hereketiniň täzeden döredilmegi barada boldy. Bu teklibiň eýesi S. Ýaranow bolup çykdy. Onuň göz önüne getirişine görä bu hereket ähli döredijilik intelligensiýa gatlagyny birleşdirip biljek hereket bolmalydy. S. Ýaranow: “Biziň gadymy halkymyz bar, bay taryhymyz bar, köp ýadygärliklerimiz bar. Dilimizem gadymy ariý sözlerden düzülen. Aýdyşlaryny görä, ariýtsler bir wagtlar Tejen Seragsyndan Hindistana göçüp gidipdirler. Ýöne munuň beýle däldigine häzirki zaman türkmen dili şaýatlyk edýär. Häzirki zaman türkmen halky gadymy ariýtsleriň medeniyetini eýeleýändir. Hatta men bu barada makala ýazdym we Ödekowa görkezdim. Olam gyzyklandy. Ýakyn wagtda men bu makalamy TSSR-ň Ylymlar Akademiýasyna eltip görkezmekçi.[2]

Meniň üstünde işlän makalamyň täzedigi we ony hökman hususy açyş edip ýaýratmaly diýip dostlarym hem aýtdy”- diýdi. Biz gurluş üçin hökman açyk hereket döretmeli. Öz medeni gymmatlyklarymyzy, dilimiziň üstünligini, halkyň medeniýetini galdyrmak we ösdürmek üçin propagandanyň üsti bilen göreşmelidiris, hem-de biz ýurtda pagta ekilmeginiň garşysyna göreşmelidiris”

“Çeşme” (Welsapar) şeýle hem Tirkiş Jumageldiýew bilen duşuşmak üçin onuň iş kabinetine geldi. Tirkiş Jumageldiýew “Çeşmeden” ýaňy-ýakynda “Ýaşlyk” restoranda geçiren üýşmeleňinde bolandygyny ýa bolmandygyny, Şiralynyň öýüne barandygyny ýa barmandygyny, ol ýerde näme gürrüňler edilendigi barada gyzyklandy. Şeýle-de, “Çeşmäniň” familiýasyny Şiralynyň myhmanlarynyň spisogynyň/sanawynyň arasynda görendigini aýtdy. Ol Şiralynyň öýündäki duşuşykda başga kimleriň bardygy barada gyzyklandy. “Çeşme” özüni ýeterli derejede arkaýyn alyp baryp, soraglara jogap berdi. Hamala, J. Hudaýgulyýewiň dutarly aýdymlaryny uly höwes bilen diňleýän kişi bolup, sözüniň arasynda oňa Şiralynyň öýünde gaty gyzykly bolandygyny aýratyn belläp geçdi. Tirkiş Jumageldiýew soragyna belli bir derejede jogap alyp bilmän gepi başga ýana sowdy. 1988-nji ýylyň May aýynyň 11-ne iş gününiň soňunda “Edebiýat we Sungat” gazetiniň redaksiýasyna ýagny, Şiraly Nurmuradow bilen Nobatguly Rejepowyň işleýän kabinetine bir sany Çärjewli hudožnik myhman geldi, biraz soňuragyndan Bapba Gökleňow we Akmyrat Şirow dagylar geldiler.

Iş wagty gutarandan soň olar iki topara bölünip çaphanadan çykdylar. “Çeşmäniň” çak edişine görä olar ýene-de bir ýere ýygnanyşyp, maslahat etmekçi bolýarlar. Olaryň nirä ýygnanyşjak bolýandyklary “Çeşmä” bilmek başartmady.

May 12. 1988ý.

من ولساپاروُو آقموحامد جومائویچ، 1956-نجئ یئلئنگ 19-نجئ سنتئابرئندا تۆرکمنیستان س س ر-نگ، مارئ ولایاتئنئنگ، مارئ اترابئ‌نئنگ، موخادوُو آدئنداقئ اوُباسئندا دوغولدوم. 1963- 1973-نجی یئللار آرالئغئندا مارئ ولایاتئ‌نئنگ، ساقارچأگه اترابئ‌نئنگ 1-نجی اوُرتا مکدبینده اوُقادئم.

1973-نجی یئلدا ماکسیم گوُرکی آدئنداقئ تۆرکمن دؤولت اونیورسیتتی‌نینگ فیلوُلوگیئا فاکولتتینه اوُقووا گیردیم. 1976-نجئ یئلدا موُسکوانئنگ میخایل لوُموُنوُسوُف آدئنداقئ دؤولت اونیورسیتتی‌نینگ ژورنالیستیکا فاکولتتینه گچدیم. 1979-نجئ ئئلدا “سرگئ یسه‌نینینگ دؤردۆجیلیگینی تۆرکمن دیلینه ترجیمه اتمکدأکی قئنچئلئغئ” آتلئ تئما بوُیونچا، ادبیات کریتیکاسئ و یایئجئسئ کافه‌دِراسئندا دیپلوُم ایشیمی غوُرانئمدان سوُنگ، “ژورنالیست، غازتینگ ادبیات ایشگأری” دیین حۆنأر بیلن دیپلوُمئمئ آلدئم. اوُقووئمئ غوتارانئمدان سوُنگرا، ت س س ر-ینگ دؤولت تله‌رادیوُسئنا ایشه اوغرادئلدئم. اوُل یرده 1979-1985-نجی یئللار آرالئغئندا ایلکی یاشلار رداکسیاسئندا، سوُنگرا ادبیئات رداکسیاسئندا رداکتوُر بوُلوپ ایشلدیم. 1985-نجی یئلئنگ اوُکتئابر آیئندا “ماغارئف” چاپحاناسئ‌نئنگ تاریخ و جئوگرافیا رداکسیاسئنا باش رداکتوُر وظیپه‌سینه گچدیم. شوُل رداکسیادا 1986-نجئ یئلئنگ، 12-نجی مارتئنا چنلی ایشلدیم.

1986-نجئ یئلئنگ 12-نجی مارتئندا من، “آشغابات” ژورنالئ‌نئنگ، ادبیات تانقئتچئسئ و یایئجئسئ بؤلۆمینه بؤلۆم مۆدیری ادیلیپ بللنیلدیم و حأضیرکی گۆنه چنلی ایشلمگی دوُوام ادیأرین.

1971-1984-نجی یئللار آرالئغئندا WELKOSM، کوُمسوُموُلئنگ حاسابئندا دوردوم و یاشئم بوُیونچا-دا چئقدئم. کوُمسوُموُل بوُلان دؤورۆمده کوُمسوُموُلئنگ یوُقارئ یوُلباشچئلارئ‌نئنگ بویروغئنئ اۆزنۆکسیز یرینه یتیردیم و گچیریلن چأرلره آکتیو غاتناشدئم.

ژوئن.1986ی.

چاووش لاقاملی ولساپارئنگ (بو یرده اؤۆنی چشمه دییپ آغزایار- آرنالی) یازئجئلارئنگ اوتورشغئندان ک گ ب بریأن جاسوسلیق خبری:

«…ساتوودان گلن بیزینگ میللی غئمّاتلئقلارئمئز و املأکلریمیز سوُیوزئنگ/شوروی‌نینگ عومومئ بودجه‌تینه دأل-ده تۆرکمن رسپوبلیکاسئنئنگ بودجتینه گیرملیدیر.

رسپوبلیکا اؤز حالقارا سؤودالارئنئ موُسکوا تابئن بوُلمازدان اؤزباشداق دوُلاندئرئپ بیلمأگه مۆمکینچیلیگی بوُلمالئدئر و ش.م.[3]

(یوُقاردا آغزالان بؤلۆملر سانلار بیلن بللنمدیک). سوُنگرا شونگا منگزش چاغئرئشلار ادیلیأر:

“منینگ حالقئم! اؤز مرتبأنگی دپه‌لتمه، اوُیان. س س س ر-نگ دوغانلئق دوُستلوقلئ حالقلارئ‌نئنگ حاتارئنا گچ!” و ش.م.

بو “مانیفست”/چاغئرئش یئغنانانشانلارئنگ آراسئندا غوُلداو تاپمادئ. آقمئرات شیروُوئ هیچ کیم غوُلدامادئ. بو تکست بیلن تانشئلاندان سوُنگرا آقمئرات شیروُو، نوُباتغولئ رجپوُو، شیرالئ نورمئرادوُو، ج. حودایقولئیو، باپبا گؤکلنگوُو داغئلارئ 15 مینوت تؤورگی باشغا اوُتاغا، ماصلاحاتا گیتدیلر. آقمئرات شیروُو اوُل یردن لاپئ کچ، غاهارلئ حالدا دوُلاندئ. اوُل شوُندا “چشمه‌دن” (آ.ولساپاردان) مانیفسته نأحیلی غارایاندئغئنئ سوُرادئ و شئیله دییدی: “اوغلانلار اؤز حالقئ‌نئنگ مرتبه‌سی اۆچین گؤرشمه‌گینگ نأحیلی واجئپدئغئنا دۆشۆننوُقلار و غوُرقیارلار”-دیییپ آیتدئ. ادیل شوُل واغت، دۆینکی گۆنه چنلی مانیفستینگ تکستی بیلن دینگه ایکی آدامئنگ، نوُباتغولئ رجپوُو و شیرالئ نورمئرادوُوئنگ تانئشدئغئ “چشمأ” مألیم بوُلدئ.

سوُنگرا میخمانلار دارغاپ باشلادئلار. ایلکی بیلن نوُباتغولئ رجپوُو، اؤیۆنده غئزئ‌نئنگ یکه غالانئنئ باهانا ادیپ گیتدی. اوُندان سوُنگ آقمئرات شیروُو گیجه ساغات 11 تؤوه‌رگی غاهارلئ حالدا توروپ گیتدی. غالانلارئ بوُلسا گیجه ساغات 1-ه چنلی ج. حودایغئلئیوینگ دوتاردا آیدان آیدئملارئنئ دینگلاپ، ماغتئمغولئ‌نئنگ دؤره‌دیجیلیگی بارادا جدل‌لشیپ اوُتوردئلار. گلجککی دوشوشئغئنگ نیرده بوُلجاغئ بارادا گۆرلشمِدیلر.

مائ. 1988ئ.

اؤنگۆندن تاییارلانئپ ایشله‌نیپ دۆزۆلن پلان بوُیونچا، “چشمأ” (مانگا-ولساپارا) 1989-نجئ یئلئنگ ژانویه آیئ‌نئنگ 18-ینه آقمئرات شیروُو بیلن گۆرلشمک و یئنه بیر ساپار تأزه دوشوشئق بارادا وادالاشماق باشارتدئ. 19.1.1989ی آقمئرات شیروُو بیلن دوشوشماق باشارتدئ. اوُلار (یازئجئلار- آرنالئ) بیللیکده، شیروُوئنگ تکلیبی بوُیونچا، حودوُژنیک سوولئ یارانوُوئنگ اوسسا_حاناسئنا گیتدیلر و دوُواملئ گۆرّۆنگ اتدیلر. گپلشیگینگ تئماسئ تۆرکمن حرکتی‌نینگ تأزه‌دن دؤردیلمگی بارادا بوُلدئ. بو تکلیبینگ ایه‌سی س. یارانوُو بوُلوپ چئقدئ. اوُنونگ گؤز اؤنۆنه گتیریشینه گؤرأ بو حرکت أحلی دؤره‌دیجیلیک اینتللیگنتسیا غاتلاغئنئ بیرلشدیریپ بیلجک حرکت بوُلمالئدئ. س. یارانوُو: “بیزینگ غادئمئ حالقئمئز بار، بائ تارئخئمئز بار، کؤپ یادیگأرلیکلریمیز بار. دیلیمیزم غادئمئ “آری” (آریا- آرنالی) سؤزلردن دۆزۆلن. آیدئشلارئنئ گؤرأ، آریتسلر (آریایی لار) بیر واغتلار تجن ساراغسئندان هیندیستانا گؤچۆپ گیدیپدیرلر. یؤنه مونونگ بئیله دألدیگینه حأضیرکی زامان تۆرکمن دیلی شایاتلئق ادیأر. حأضیرکی زامان تۆرکمن حالقئ غادئمئ آریتسلرینگ مدنیئتینی ایه‌له‌یأندیر. حاتتا-دا من بو بارادا ماقالا یازدئم و “اؤدکوُوا” گؤرکزدیم. اوُلام غئزئقلاندئ. یاقئین واغتدا من بو ماقالامئ ت س س ر-نگ عئلئملار آکادمیاسئنا التیپ گؤرکزمکچی[4].

منینگ اۆستۆنده ایشلأن ماقالامئنگ تأزه‌دیگی و اوُنئ حؤکمان خصوصئ آچئش ادیپ یایراتمالئ دییپ دوُستلارئم هم آیتدئ”- دییدی. بیز غورلوش اۆچین حؤکمان آچئق حرکت دؤره‌تملی. اؤز مدنی غئمّاتلئقلارئمئزئ، دیلیمیزینگ اۆستۆنلیگینی، حالقئنگ مدنیتینی غالدئرماق و اؤسدۆرمک اۆچین پروُپاگاندانئنگ اۆستی بیلن گؤره‌شمه‌لیدیریس، هم-ده بیز یورتدا پاغتا اکیلمگی‌نینگ غارشئسئنا گؤرشملیدیریس” (دییپ، س.یارانوف آیتدی)

“چشمه” (ولساپار) شیله هم تیرکیش جوماگلدیو بیلن دوشوشماق اۆچین اوُنونگ ایش کابینه‌تینه گلدی. تیرکیش جوماگلدیو “چشمه‌دن” یانگئ-یاقئندا “یاشلئق” رستوُراندا گچیرن اۆیشمه‌لنگینده بوُلاندئغئنئ یا بوُلماندئغئنئ، شیرالئ‌نئنگ اؤیۆنه باراندئغئنئ یا بارماندئغئنئ، اوُل یرده نأمه گۆرّۆنگلر ادیلندیگی بارادا غئزئقلاندئ. شئیله-ده، “چشمأنینگ” فامیلیاسئنئ شیرالئ‌نئنگ مئیخمانلارئ‌نئنگ ساناوئ‌نئنگ آراسئندا گؤرندیگینی آیتدئ. اوُل شیرالئ‌نئنگ اؤیۆندأکی دوشوشئقدا باشغا کیملرینگ باردئغئ بارادا غئزئقلاندئ. “چشمه” اؤزۆنی یترلی درجه‌ده آرقایئن آلئپ بارئپ، سوُراغلارا جوغاپ بردی. حامالا، ج. حودایغولئیوینگ دوتارلئ آیدئملارئنئ اولئ هؤوس بیلن دینگله‌یأن کیشی بوُلوپ، سؤزۆنینگ آراسئندا اوُنگا شیرالئ‌نئنگ اؤیۆنده غاتئ غئزئقلئ بوُلاندئغئنئ آیراتئن بللأپ گچدی. تیرکیش جوماگلدیو سوُراغئنا بللی بیر درجه‌ده جوغاپ آلئپ بیلمأن گپی باشغا یانا سوُودئ. 1988-نجی یئلئنگ مائ آیئنئنگ 11-نه ایش گۆنۆنینگ سوُنگوندا “ادبیات و سونغات” غازتی‌نینگ رداکسیاسئنا/اداراسئنا/ یاغنئ، شیرالئ نورمورادوُو بیلن نوُباتغولئ رجپوُوئنگ ایشله‌یأن کابینه‌تینه بیر سانئ چأرجولی حودوُژنیک مئیخمان گلدی، بیرآز سوُنگوراغئندان باپبا گؤکلنگوُو و آقمئرات شیروُو داغئلار گلدیلر.

ایش واغتئ غوتاراندان سوُنگ اوُلار ایکی توُپارا بؤلۆنیپ چاپحانادان چئقدئلار. “چشمأنینگ” چاق ادیشینه گؤرأ اوُلار یئنه-ده بیر یره یئغنانئشئپ، ماصلاحات اتمکچی بوُلیارلار. اوُلارئنگ نیرأ یئغنانئشجاق بوُلیاندئقلارئ “چشمأ” (مانگا- ولساپارا) بیلمک باشارتمادئ.

مائ. 1988ی.

[1] Bu sözler Akmyrat Şirowyň çykyşy, bu ýerde sözler gysgaldylypdyr. (Arnaly)

[2] S.Ýaranowyň bu pikrini ogurlan Welsapar soňra ony öz ady bilen- “Türkmennama” diýen malalasynda ulanýar. Şol makaladan bölek: “3. АРИЙЛЕР, ПАРФИЯЛЫЛАР, ТҮРКМЕНЛЕР…

Аpий медениети дүнйəдəки иң гадымы, иң чуң ве иң бай медениетлеpиң биpидиp, онуң тəcиpи-де өpəн узаклаpа яйpапдыp. Онуң биp чети – Хиндиcтан, бейлеcи – Бейик Бpитания, демиpгазыгы – Финляндия, гүноpтаcы Эйpан. Бу ымгыp гиден теppитоpияның ичинде гадымы аpий медениетине дегишли дүpли-дүpли элементлеpи тапcа боляp. Иң эcаcы-да дил элементлеpидиp. Түpкмен дилине, түpкмен медениетине онуң етиpен тəcиpи болcа, мегеpем,, хич биpиниңкиден аpтык болмаcа, кем дəлдиp. Хəзиpки заман түpкмен миллети билен гадымы аpий халкының аpаcында көпpи кимин биpлешдиpиҗи болуп хызмат эденлеpем паpфия халклаpыдыp. Аpийлеpиң медениети, дили илки-ха паpфиялылаpа cиңипдиp, онданам – хəзиpки түpкмен миллетине гечипдиp. Еpи геленде айтcаң, онда “түpкмен“ этнонимини дөpеден аpий халкының өзи болман, эйcем онуң дили болмагы-да мүмкин. “Яшком“, 1-нҗи авгуcт 1991 йыл

[3] Bu sözler Akmyrat Şirowyň çykyşy, bu ýerde sözler gysgaldylypdyr. (Arnaly)

[4] سر ات قوشماچا