تاریخ صاحئیپاسئندان: 22دسامبر 1927 “آشغابات” راديوسی نینگ ایشه باشلان گونی.
Aşgabat Radiosynyň gepleşik berip başlamagy
«Pikir beriň, pikir beriň,
gepleýär Aşgabat, gepleýär Aşgabat»
İlkinji gezek Türkmenistanda 1927-nji ýylyň 22-nji dekabrynda radio gepleşikler efire berlip başlandy.
دکتر مجید تکه: “رادیو عشق آباد در آموختن نوازندگی نه تنها اینجانب بلکه در آموزش قریب به همگی پی گیران هنر موسیقی ترکمن از خوانندگان گرفته و حتی افرادی که فقط شنونده هستند تاثیرات بسیار مثبت و ارزشمندی داشته است. این افراد آنگونه که قبلأ به عرض رسید از طریق ضبط آهنگ ها و گوش دادن ها و همنوازی ویا همخوانی های مکرر، موسیقی ترکمن را می آموختند. حتی در مورد آهنگهایی که گروه موسیقی دولت محمد آزادی در رپرتوار خود قرار داده و به اجرا در می آورد توسط تکثیر آهنگهایی که از این رادیو ضبط گردیده در بین اعضای خود انجام میداد. چرا ؟ تنها وسیله ی دسترسی به آثار صوتی اساتید بود و برای نوازندگان و خوانندگان ترکمن صحرا به مثابه پلی میان آنان و اساتید موسیقی ترکمن بود و بر نوازندگی و خوانندگی همه ی هنرمندان ترکمن صحرا هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی نقش بسیار ویژه یی را ایفا کرده است.”
“Aşgabat Radiosyndan” Kom partyýanyň agitatory, syýasy wagyzçysy hökmünde ulanylanam bolsa onuň türkmen halkynyň medeniýetini, aýdym-sazyny, däp-dessuryny, aň-düşünjesini ösdürmekde deňi-taýy bolmadyk eden hyzmatlaryny ýatlamany geçip bilmeris.
Radio tolkunlary tikenekli simleri aşyp, araçägi böwsüp, serhediň o tarapynda ýaşaýan türkmenleriň-de ruhuny galkyndyrýardy, olaryň zalym diktatura režimleri astynda ezilen medeniýetlerini, dillerini gorap saklamakda aňyrsyna ýetip bolmajak goşanat goşdy. Aşgabat radiosynyň diňlemgini özüne howp saýan Eýranyň patyşasy Mämetreza Pählewi bu radiony diňlemezlik üçin dürli çäreler görýär. Onuň döwründe türkmen dilinde pählewi režimi mahabatlandyryp, türkmenler, türkmen aýdym-sazyny eşitmesinler, medeniýetini öwrenmesinler diýen Eýranyň howpsuzlyk gullugy, hamala radio tolkunlar arkaly Sowet düzgüni propaganda edilýär, oňa garşy türkmen dilinde radio gepleşiklerini ýola goýulmagyny teklip rdýärler. Şol esasda 1956-njy ýylda häzirki Gürgen şäherinde 10kw güýje eýe bolan radio stansiýa ýola goýulýar. «Gürgen Radio stansiýasynyň» ýerleşen jaýy, şäheriň şol wagtki «post we medeniýet» binasyndaky «Taalar-e ferheng o huner» bolup, oňa «Edare-ýe Ettelaat (informasiýa) we Radio» dilipdir. İki ýyl soňra 1958-nji ýylyň awgustynda ilkinji gezek türkmen dilinde gepleşik berilip başlaýar. Režim türkmenlere, Aşgabat radiosyny diňletmejek bolup elinden gelenini edýär. Bujnurt (Aşgabadyň garşysynda ýerleşýär) şäheriniň häkimi Sedekýany, 1953-nji ýylyň 2-nji iýun aýynda 2/137 nomerli Hurasan welaýatynyň häkimine ýazan we gizlin dilip möher basylan hatynda şeýle maslahat berýär:
گیزلین هم گؤنی
۹- نجئ ولایاتئنگ حأکیمین
حورمات بیلن ۶۴/م- ۳۲/۳/۸ نومرلی یبرلن حاطئمئنگ دوامئندا فرماندارلئق بو یرده یاشایان یایلات باراسئندا اؤز قارایشئنئ ین شئیله بیلدیریأر:
آراچأکده یاشایان تـۆرکمنلرینگ کؤپۆسینینگ اؤیلریند رادیو بار. پارس دیلین دۆشۆنمیأندیکلری اۆچین، اولار داشارئ یورتدان بریلیأن و اولاردا زئیانلئ پروپاگاندا دیلیأن رادیو گپلشیکلینی دینگلیأرلر. منینگ پیکریم گؤرأ تـۆرکمنلر-د ایرانئ سؤیمک دویغوسئنئ اؤسدۆرمک اۆچین ماشات یا-دا تهران رادیو ستانسیالارئندان اولارئنگ اؤز دیللرینده گپلشیکلر بریلس اؤرأن یرلیکلی بولار. بو بارادا بارلاغ ایشلرینگ آلنئپ بارئلماغئ اوغرونداقئ چأرهلرینگ عامالا آشئرئلماغئنئ حایئش ادیأرین.
بجنورد شأهری نینگ فرماندارئ– صدقیانئ
№ 137/m
1332/4/8
İçeri işler ministerligi
Göni hem gizilin
9-njy welayatıň häkimligine
Hormat bilen 64/m-32/3/8 nomerli iberlen hatymyň dowamynda bu bu ýerde ýaşaýan ilat barasynda ýene şeyle bildirýärin:
Araçägiň ýakasynda ýaşaýan türkmenleriň köpüsinde radio priomnik bar. Pars dilini düşünmeýändikleri üçin olar daşary ýurtdan efire berilýän we olarda zyýanly propaganda edilýän gepleşikleini diňleýärler. Meniň pikrime görä türkmenlerde Eýrany söýmek duýgusyny oýarmak üçin Maşat we Tahran radio stansiýalaryndan olaryň dillerinde gepleşikler berilse örän ýerlikli bolar. Bu barada barlag işleriň alnyp barylmagy ugrundaky çäreleriň amala aşyrylmagyny haýyş edýärin.
Hormat bilen: Bujnurt şäheriniň häkimi: Sedekýany
Hatyň bir nusgasy içeri işler ministerligine-de iberildi– Eýranyň milli dokumentler arhiwinden. Dojument № 845
رادیو عشق آباد و ترکمن صحرا
22دسامبر سال 1927 میلادی روز تأسیس ایستگاه رادیویی عشق آباد است. اهمیت این رادیو در میان ترکمنهای ایران و جذابیت برنامه های متنوع آن از اخبار گرفته تا موسیقی و نمایشنامه های رادیویی و مصاحبه ها و بویژه « دانگ سازی» و غیره ، بدون شک در بقای فرهنگ و تداوم غرور ملی ترکمنها نقش غیر قابل انکاری داشته است. با اینکه رژیم شاهنشاهی با ایجاد ایستگاه رادیویی گرگان تمام تلاش خود را بکار گرفت که از دامنه تأثیرات رادیو عشق آباد در میان مردم بکاهد، ولی این رادیو بقدری با زندگی روزمره مردم ترکمن عجین شده بود که آنان بدون آن احساس پوچی میکردند ودر شرایط سیاستهای ضد ملی رژیم، بسیاری از آنان با گوش دادن روزانه رادیو عشق آباد ، بر وجود چنین دولتی ترکمنی و آن چنان رادیویی که مظهر غرور و شخصیت و هویت ملی آنان بشمار می آمد بر خود میبالیدند. شاید اغراق باشد، ولی به اعتقادی میتوان گفت که این رادیو در شکل گیری تفکر اتحاد وهمبستگی و حفظ روحیه ملی ترکمنها در اوان انقلاب نقش بسزایی داشت.
در رابطه با اهمیت و نقش این رادیو در میان ترکمنهای ایران، سه سئوال زیر را با دو تن از کارکنان سابق بخش ترکمنی رادیو گرگان، آقایان بگ مراد گری و سبحان بردی قلیچ تقانی در میان گذاردم که حاصل آنرا در اینجا میخوانید.
احمد مرادی : 22 دسامبر 1927 میلادی ، روز تأسیس ایستگاه رادیویی عشق آباد است. ارزیابی کلی شما از اهمیت این روز برای ترکمنها بویژه در رابطه با حفظ و غنای فرهنگ و هویت ملی و مبارزه آن با رژیم ضد ملی شاهنشاهی چه بوده و به اعتقاد شما این رادیو تا چه حد در همبستگی و غرورملی ترکمنها نقش داشت؟
ب. گری: بنظر من برای پی بردن درست به اهمیت رادیو آشقاباد، بکوشیم تا شرایط تاریخی آن دوره را بدرستی در نظر خودمان مجسم کنیم. رادیو درآن روزها مدرنترین،جالبترین و درعین حال پر شنونده ترین نوع رسانه های گروهی بود. علاوه برآن رادیو آشقاباد برای ما بمثابه تریبون یک کشور ترکمن اهمیت و جایگاه بی بدیلی داشت. تمامی ملتمان از پیروجوان برنامه های این رادیو را تا جاییکه امکان داشت با علاقه و شوروشوق تعقیب می کردند. تا جاییکه من یادم هست تا اواخر دهه پنجاه میلادی در هر محله و روستایی هنوز بیش از یکی دونفر صاحب رادیو نبودند. صاحبان رادیو با درنظر گرفتن احتیاج شدید روحی و معنوی مردم، رادیوهای خودشان را روی پنجره و بطرف کوچه گذاشته صدایش را تا آخر باز می کردند. بطوریکه مخصوصا در ساعات پخش موسیقی، صدای موزیک و باغشی ها تقریبا در سرتاسر ترکمنصحرا طنین انداز بود. کم کم اکثر خانواده ها صاحب رادیو شدند و علاوه بر موزیک کلیه برنامه های رادیو آشقاباد، از برنامه های ادبی و شعرخوانی شاعران مشهور و معرفی شعرای کلاسیک ترکمن، گرفته تا برنامه های طنز و تفریحی، نمایشنامه ها، گفتارهای تاریخی و سیاسی را تعقیب می کردند.
پر واضح است که شرایط فوق در افزایش غرور ملی، حفظ و ارتقاء فرهنگ ملی و در رآس آن تقویت زبان ملی مان تآثیر تعیین کننده داشت. علاوه برآن گفتار سیاسی پیرامون جنبه های پسندیده و مثبت سوسیالیزم، ارزش کار کارگران و دهقانان، حقوق زنان و غیره (علیرغم اینکه واقعیت امر با این گفتار چه تناسبی داشته باشد) در رشد درک و دید مسایل سیاسی و اجتماعی ملتمان نیز بسیار مؤثر بوده است.
س. قلیچ تقانی: با سلام به خوانندگان محترم، ابتدا باید اشاره نمود که در مقطع بنیانگذاری رادیو آشغابات، با در نظر گرفتن سطح سواد عمومی در هر دوسوی مرز و سابقه ادبیات شفاهی مان، عموما رادیو به عنوان کارآمدترین وسیله ارتباط جمعی میتوانست مطرح باشد.
خوشبختانه در آن مقطع رشد وغنای فرهنگی ترکمنستان با سیاستها و برنامه های تبلیغی ـ ترویجی اتحاد شوروی همسو شده بود و کارهای علمی و تحقیقی و آفرینشهای هنری در حیطۀ فرهنگ و ادبیات ملت ترکمن اهمیت روزافزون می یافت. باید اذعان نمود که ترکمنستان در طی آن دهه ها با برخورداری از حمایت نیروی عظیم اتحاد شوروی در عرصۀ فرهنگی قدمهای سترگی برداشت و به شکوفایی عظیمی دست یافت.
بر چنین بستری در سالهای چهل و پنجاه، رادیو آشغابات در همۀ مناطق ترکمنصحرا حضور همه گیر و گسترده ای داشت و به دلیل برنامه های متنوع و پربارش تأثیر همه جانبه و نقش سمت دهنده آن در تمامی عرصه های فرهنگی همچنان گسترش می یافت.
این پشتوانۀ قوی فرهنگی در وجود روشنفکر ترکمن اعتماد به نفس، غرور ملی و احساس یگانگی و اتحاد ایجاد میکرد. نقش رادیو آشغابات در حفظ زبان، پویایی و غنای فرهنگی و حفظ هویت ملی در ترکمنصحرا غیرقابل انکار است.
احمد مرادی : شما بعنوان بخشی از کادر ملی- فرهنگی بخش ترکمنی رادیو گرگان در کنار دوستان از دست رفته ای همچون آننا قربان قلیچ تقانی، قربانگلدی آهونبر و دکتر بردی آهنگری و تنی چند دیگر، سالها در جهت حفظ و غنا و اشاعه تصویری دمکراتیک و واقعی از فرهنگ ملی ترکمنها فعال بوده و نقش بسزایی را در این راه با همه محدودیتها ایفا نمودید. سئوال اینست که در آن ایام ، آیا رادیو عشق آباد در فعالیتهای شما تأثیرگذار بوده است و اگر بوده لطف کرده این مسئله را با ذکر مثالهایی بیان فرمائید.
ب. گری : بنظر من فعالین ملی-فرهنگی ترکمنصحرا خود محصول شراسط فوق الذکر بوده است. این حقیقت را با کمی بررسی میتوانیم در عرصه های مختلف مشاهده کنیم. مثلا خوانندگان تورکمن (باغشی ها) اکثرا سبک اساتید موسیقی ترکمنستان چون ساخی جبار، ماعتیمقولی قارلی، نوربردی قولی، اورازگلدی الیاس را کسب و ادامه دادند. شعرای ترکمنصحرا نیز سبک ادبی شعرای ترکمنستان چون مأممد مأممداف، قوربان ناظار عزیزف و بویژه کریم قوربان نپس اوف را کسب و بطور خودویژه ای ادامه دادند. حتی شیوه شعرخوانی برخی شاعران تقلید از ک. قوربان نپس اوف میباشد. پذیرش آسان و عمومی ایدئولوژی های چپ در ترکمنصحرا را نیز تا حدود زیادی میتوان نتیجه شرایط فوق دانست. گشایش رادیو گرگان نیز بنظر من بمنظور مبارزه با تأثیرات رادیو آشقاباد و انحراف توجه ملتمان ازین رادیو بوده است.
ازآنجایی که وظیفه هر فعال ملی- سیاسی حد اکثر بهره گیری از هر امکانی میباشد، ما فعالین ملی-فرهنگی ترکمنصحرا نیز که تعدادی را شما نام بردید، کوشیدیم تا با استفاده از همه امکانات و شرایط، رادیو گرگان را در عرصه های خاصی در جهت منافع ملی مان تبدیل به احسن بکنیم. مثلا در عرصه درستی و سلاست زبان ترکمنی رادیو گرگان از راههای مختلف اقدام می کردیم. درین عرصه خدمات زنده یادان آننا قربان قلیچ تاقانی و نازدردی نوشین بسیار ارزنده بود. بهترین گوینده رادیو آشقاباد جوما یازمیراد بود که صدای بسیار گیرایی داشت. مرحوم آننا قربان که علاقه زیادی به وی داشت، خود در حقیقت جوما یازمیراد رادیو گرگان بود. مرحوم قربانگلدی آهونبر نیز ضمن آنکه اشعار سلیسی می سرود، همکار و دوست نزدیک آننا قربان بود.
درآن سالها ما، یعنی مرحوم دکتر بردی آهنگری، مرحوم طواق قلیچ قوینلی، من و دوسه نفر دیگر دو نمایشنامه رادیویی بنامهای «کیم تاقصیرکار» و «قوری تعصیب» تهیه و در استودیو رادیم گرگان اجرا کردیم. ما سعی کردیم این نمایشنامه ها به لحاظ زبانی سلیس و از نظر مضمونی مترقی باشد.
س. قلیچ تقانی : رادیو آشغابات در فعالیتهای فرهنگی روشنفکران ترکمنصحرا و از آنجمله کارمندان ترکمن رادیو گرگان به عنوان منبعی برای مراجعه و سرچشمه ای الهام بخش در رشد و تربیت هنرمندان و در نتیجه در آفرینش و خلاقیتهای هنری آنان تأثیرگذار بوده است.
اجازه دهید از این فرصت استفاده کنم و از هنرمندان بسیار ارزشمندی نام برم که متأسفانه دیگر در میان ما نیستند. بخشیها و نوازندگان گرانقدری چون قزاق پانگ، نظرلی محجوبی و دیگران… . روشنفکران و هنرمندانی چون محمد برازنده قوجق، نوربردی جرجانی، نازدردی نوشین، قرباندردی تقانپور، آنه قربان قلیچ تقانی، قربان گلدی آهونبر، دکتر بردی آهنگری و دیگران … که با وجود تمامی محدودیتها، تلاشهای خستگی ناپذیر و خلاقانۀ آنان در طی سالیان متمادی آذین بخش برنامه های ترکمنی رادیو گرگان و از آنطریق مسرتبخش قلبها و منازل صبور و پراز امید ترکمنان بوده است.
احمد مرادی : بازگشایی مرز میان ایران و جمهوری ترکمنستان این امکان را برای ترکمنهای دو طرف بوجود آورد که با ایجاد شرایط رفت و آمد،از وضعیت عینی یکدیگر بیشتر مطلع گردند. به اعتقاد شما این شرایط پیش آمده چه تأثیری بر جذبه و نقش سابق رادیو عشق آباد و یا احتمالا کاهش آن در میان ترکمنهای ایران داشته و علت آن چیست؟
ب. گری : بنظر من ما درینجا از نقش رادیو آشقاباد از زاویه تاریخی صحبت می کنیم. زیرا با رشد سریع تکنولوژی و پیدایش و همگانی شدن انواع رسانه های گروهی مدرن، رادیو دیگر نقش چندانی ندارد. در رابطه با شرایط جهانی و منطقه ای پس از فروپاشی شوروی و نقش رسانه های گروهی و همچنین شرایط ملت ترکمن در ترکمنستان و ترکمنصحرا باید بطور مفصل و همه جانبه پرداخت شود که در چارچوب موضوع پیش روی ما نمی گنجد.
س. قلیچ تقانی : به نظرم در مقایسه با آن سالها، ما اکنون در دنیای دیگری زندگی میکنیم. بسیار طبیعی ست که تحولات دهه های اخیر در منطقه تأثیر خود را بر کارایی رادیو آشغابات نیز گذارده باشد. در تصویر اوضاع کنونی موارد زیر را باید در نظر گرفت:
ـ ترکمنصحرا در دهه های اخیر متحمل دگرگونی های عمیق فرهنگی بوده است.
ـ پس از فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال جمهوری ترکمنستان، در دوران حاکمیت صفر مراد نیازف در این کشور به امور فرهنگی و ادبی توجه کافی مبذول نشد.
ـ بازگشایی مرزها و آگاهی مردم از وضعیت عینی یکدیگر ذهنیتها و هاله های مقدسی را که در دوران دیوارهای آهنین به وجود آمده بود، یکی پس از دیگری شکسته است. مسلما تمامی این موارد بر جذبه و نقش رادیو آشغابات تأثیری منفی داشته اند.
اینکه آیا رادیو آشغابات یکبار دیگر نقش سابق خود را بازخواهد یافت سئوالیست بزرگ، که پاسخ به آن به عوامل متعددی بستگی دارد. بر ماست که از گذشتگان بیاموزیم و بر مسئولیتهای خود در قبال زبان و فرهنگ ملی مان آگاه باشیم.
احمد مرادی : با تشکر از شما برای شرکت در این مصاحبه.
تورکمن صحرا مدیا
