بیر تاریخی ماصلاحات؛ بیر سوراغ!

1875-نجی یئلئنگ توُمسوندا  گؤکدپه یاشولولارئ بوتین آخال-تکه ایلاتئ‌نئنگ آدئندان اترگه، روس گنرالئ‌نئنگ حضورونا آبرایلئ آداملاردان وکیل ایبریأرلر.  حایئشلارئ أسگریلمدیک یاشولئ‌لار، شارپئق ایه‌ن یالئ بوُلیارلار. حاتدا تکه‌لرینگ نوربردی حان یالئ، اوُزالدان اورسیته مه‌یله‌تین بیرلشمگی اوندأپ گلیأن کأبیر حان-بگلری-ده بؤویرلرینی دینگلمأگه مجبور بوُلیارلار. اوٌرسیته رایات بوُلماق حایئش بیلن تیفلیسه — اوُلارئنگ امپراتوُر عالئحضرتلری بییک کنیاز میخایئل نیکوُلایویینگ حوت اؤز حضورئنا بارئپ، یوزونی آلدئرئپ غایدان نوربردی حانئنگ یوره‌گینده اوُرسلارا کیتوو دؤرأپدی. شوُندان سوُنگ اوُل ایراندان دالدا گؤزلأپ باشلاپدئ. ایران شاسئ بیلن غودا بوُلوپدئ…

قادئرلی اوقئجی! بو تاریخی ماصلاحاتئنگ ماضمونئ بیلن تانئش بولمازدان اوزال بیر سوراغی، بیر قارایشئ آرا آتاسئم گلیأر. 1859-نجی یئلدا ناصرالدین شانئنگ سرداری جعفرقلی خان قارری قالا چوزوپ گلنده، گوگلنگ تورکمنلری، تکه لره و یموتلارا چاپار ایبریپ، اولاردان یاردام سورادی. شول دوغری دیپلوماسیانئنگ نتیجه سینده نوربردی خان آخالدان، ماخمئت ایشان بولسا 8000 آتلئسی بیلن گونباتاردان کؤمگه گلیپ، ایران قشونئنئ چئم-پئتراق اتدیلر. بو بارادا عبدالستار قاضی، اؤزونینگ جنگنامه پوئماسئندا دولی ماغلومات بریأر.

سوراغ: نأمه اوچین تکه خانلاری روس قشونئ نینگ هجومینه قارشی بئیله کی تورکمن دوغانلارئندان کمک سورامادی؟

بیزینگ پیکریمیزچه مونونگ بیرنأچه سبأبی بولوپ بیلر:

بیرینجی دن آخالدا خیوه خانئ نئنگ دیکمه لری، کأبیر تکه خانلارئ، خیوه خانئنا پاچ- سالغئت یئغناماق اوچین اونگ گلن یموت، گوکلنگ، نوخور اوبالارئنی تالاپ، اول دوغانلاری بیلن آغئزآلا بولوپدئلار. شونونگ اوچین تکه خانلارئندا، اول تورکمنلردن یاردام سوراماغا یوزلری یوقدی. (بو تانلانچئلئق حاقدا ایران و روس آرشیو سندلرینده انچمه ماغلومات بار).

ایکینجی دن، 1873-نجی یئلدا روس ژنرالی فون کاوفمان خیوه یموتلارئنی غئرغئنا برنده، اولارا کمک برن باشغا دوغانلارئ بولماندئ، بو یاغدایدان اؤتری بلکی باشغا تورکمنلره آخالا کؤمگه گلمه دیلر.

اوچونجی دن: آخال خانلاری نئنگ یالنگیش و گدمسی دیپلوماسئ نتیجه سینده حاتتا ماری تکه لرینی- ده اؤز حاتارئنا قوشوپ،روسلارا قارشی اورشا قاتناشدئرئپ بیلمه دیلر…

گؤکدپه ماصلاحاتئ[1]–  فایل صوتی ماصلاحات

 1869-نجئ یئلئنگ نوُیابرئندا روس پوُلکوُونیگی‌نینگ آز سانلئ اوُتریادئ کراسنوُووُدسکی‌ده، غادئمئ شاغادام غویوسئ‌نئنگ باشئندا دۆشله‌یأر. بو حابار دینگه بیر دنگیز کنارئنا دأل، بۆتین اۆلکأ یئلدئرئم چالتلئغئندا یایرایار،

«بیزه اورسیته رایات بوُلماقدان آماتلئ چئقالغا یوُق» دییپ، 1875-نجی یئلئنگ توُمسوندا  گؤکدپه یاشولولارئ بۆتین آخال-تکه ایلاتئ‌نئنگ آدئندان اترگه، روس گنرالئ‌نئنگ حضورونا آبرایلئ آداملاردان وکیل ایبریأرلر. یؤنه گنرال، آخال وکیللرینا بللی بیر جوغاپ برمه‌یأر. حایئشلارئ أسگریلمدیک یاشولئ‌لار، شارپئق ایه‌ن یالئ بوُلیارلار. حاتدا تکه‌لرینگ نوربردی حان یالئ، اوُزالدان اورسیته مه‌یله‌تین بیرلشمگی اۆندأپ گلیأن کأبیر حان-بگلری-ده بؤوۆرلرینی دینگلمأگه مجبور بوُلیارلار.

ایکی اوُدونگ اوُرتاسئندا

آخال‌دئر مارا ارک ادن نوربردی حانئنگ آرادان چئقانئنا اوُن‌دؤرت گۆن دیلنده، 1880-نجی یئلئنگ مای آیئ‌نئنگ باشلارئندا: «آق گنرال» اسکوُبلف، شو گۆن اؤز لشگری بیلن حازار دنگزی‌نینگ کنارئندا—چکیشلرده گأمی‌دن دۆشۆپدیر—دیین حوُوصالالئ حابار  گؤکدپه غالاسئنا-دا گلیپ یتدی.

غالا دوُوولا دۆشدی. أحلی گۆررۆنگ شوُل حابارا سئرئقدئ.

— ائسکوُبئل دیدیمی یانارالئنگ/ژنرالئنگ آدئنا؟

— اسکوُبلف. شوُل خئوادا،  خوُقنددا  گؤز  گؤرکزن سرکرده.

— بای-بوُو ، اوُل بولغاردا تۆرکلرینگم کۆلۆنی چئقارئپ غایدئپدئر آخئرئ!

— حاوا-دا،  گؤزی غانلئ گنرال-دا… “ایکی آت دپیشِر، آراسئندا اشک اؤلر” بوُلایماسا یاغشئ.

— ایکی آت کیم، اشک کیم،  گؤنۆبک باغشئ؟

دوتارئنئ اگنیندن آسان مشهور سازاندا چالا یئلغئرئپ، آیاق چکدی:

— آتلار-آ، گنرال‌لار، حان‌لار بوُر. اشِگم — ایکیمیز یالئ غارامایاق‌دئر-دا.

بیری-بیریندن حوُوصالالئ حابارلار اشیدیلیأر:

—گنرال چاتا گلیپدیر.

—گنرال ترس‌آقاندان گچیپدیر.

—گنرال حوُجاغالا گلیپدیر.

—گنرال بند اسن  کؤتلینه یتیپدیر…

اسکوُبلوئنگ اوُتریادلارئ  گؤکدپأ یاقئنلاشدئغئچا، حوُوصالا آرتدئ گیتدی اوُتوردئ. غالانئنگ کتحودالارئ حألی-شیندی اۆیشۆپ-چاشدئلار: ایندی نأتملی؟

«ایندی نأتملی؟» دیین سوُوال یاغئ یاقئنلاشدئغئچا  ییتیلشدی.

— گنرال آرچمانا گلیپدیر.

— گنرال دوروندان بأریک اوغراپدئر.

ایندی نأتملی؟

… یاشولولار شو قئین مسئله بارادا ماصلاحاتا اۆیشۆپدیلر. بو یرده آخال کدخدالارئ‌نئنگ أحلیسی دیین یالئ باردئ.

— ایندی نأتملی؟ — دییپ، حنیز قاقاسئ‌نئنگ قئرقئنئ برمه‌دیک ماغتئمغولئ حان شوُل بیر سوُوالئنئ غایتالادئ.

   سوُراغ برن ماغتئمغولئ حان بوُلسا-دا، اوُتورانلارئنگ همه‌سی اوُنونگ غوُلایئندا اوُرناشان  بؤرمه‌لی دئقما سردارئنگ یۆزۆنه سر اتدی. مونونگام البته، اؤز سبأبی باردئ. حانلئغئ میراث آلان ماغتئمغولئ یانگئ مورتئ تابان، ییگریمی یاشلئ ییگیتدی. اۆسته‌سینه-ده اوُل موُللاچاردئ. داوا-جنگدن داشراق دورانئنئ کم  گؤره‌نوُقدئ.

دئقما سردار (اوُنونگ اؤز آصلئ آدئ — عؤوضمئرات، حأضیر اوُل 55 یاشئندا).   اوُل آلتئ یاشئندا آتا مۆندی. یدی یاشئندا یتیم غالدئ. اوُن اۆچ یاشئندا آلامانچئلئغا غوُشولدئ. اوُن بأش یاشئندا کۆرتلره اسیر دۆشدی. غارئنداشلارئ پول بریپ، ساتئن آلدئلار. اوُن یدی یاشئندا اؤزۆنه لشگر ادیندی.

  پاتئشا غوُشونئ حازار دنگزی نینگ گۆندوغار کنارئنا گلیپ اوغراندان، دئقما سردار اوُرسلار بیلن یاقئنلاشماغئنگ اوغرونئ گؤزلأپ باشلادئ. اوُل تلیم سئنانئشئق ادیأر.   آخئرئ اوُل اولئ اوغلئ آق‌بردینی یانئنا آلئپ، چکیشلره — گنرال لازاروینگ یانئنا گیدیأر. اؤزۆنینگ دوُستلاشماق مه‌یلی‌نینگ تۆیس یۆره‌کدن‌دیگینی دلیل‌لندیرمکدن اؤتری چاتدا بوُلان چاقنئشئقدا اسیر آلنان ایکی سانئ روس سوُلداتئنئ-دا التیپ بریأر. سردار اؤز أدیمینی گنرالا قورحانئنگ سۆره‌سی بیلن دۆشۆندیرمأگه چالئشیار: «اگر دوشمانئنگ اؤزۆنگدن گۆیچلی بوُلسا، اوُنونگ دینینه غارامازدان، گۆیجۆنه گؤرأ تابئن بوُل».

شئیدیپ، اوُل یارئم یئلا غوُلای روس لاگرینده یاشایار.

   مارئدان گلن نوربردی حان شوُل حابارئ اشیدیپ، غاضابا مۆنیأر. سبأبی اوٌرسیته رایات بوُلماق حایئش بیلن تیفلیسه — اوُلارئنگ امپراتوُر عالئحضرتلری بییک کنیاز میخایئل نیکوُلایویینگ حوت اؤز حضورئنا بارئپ، یۆزۆنی آلدئرئپ غایدان نوربردی حانئنگ یۆره‌گینده اوُرسلارا کیتوو دؤرأپدی. شوُندان سوُنگ اوُل ایراندان دالدا گؤزلأپ باشلاپدئ. ایران شاسئ بیلن غودا بوُلوپدئ. شوُنونگ اۆچینم اوُل دئقما سردارئنگ شوُل أدیمینی دؤنۆکلیک حاساپلادئ. دؤنۆک سردارئنگ اوُباسئنا تالانگ سالدئ.

 شوُل آرادا-دا روسلارئنگ لاگرینده کیمدیر بیری دئقما سردارئنگ  گؤونۆنه دگیأر. سردار غوما سینگیأر.

  نوربردی حان اؤلنسوُنگ، ماشغالاسئ بیلن اؤز اوُباسئنز غایدئپ گلیأر. ینه گۆیچ توُپلاپ اوغرایار.

بؤرمه‌ده اولئ ماصلاحات بوُلیار. ائلالاشئق بارادا گپلشمک اۆچین دئقما سردار بیلن صوُپئ حانئ «آق ژنرالئنگ» یانئنا ایلچی ادیپ ایبرمک ماقول بیلینیأر. ایلچیلرینگ روسلار بیلن سولخئ آلئشیار. اوُلار روس لاگرینده غالیارلار.

شوُل یئلئنگ آوگوست آیئ‌نئنگ آیاغئندا بوُلان غاضاپلئ سؤوش واغتئ، «من بارئپ، تکه حانلارئ بیلن گپله‌شِیین، بلکی، ائلالاشئغا گلرلر» — دییپ، دئقما سردارئنگ اؤزی روس گنرالئندان حایئش ادیأر. یؤنه اوُنگا ائنانمایارلار، غایتام غئلئجئنئ آلئپ، توسساغ ادیأرلر. حایسئدئر بیر  گؤدک اوُفیسر اوُنونگ ساقغالئندان چکیأر. سردارئنگ ینگسسی غاتایار. تۆرکمنینگ ساقغالئ بیلن تلپگینه ال غاتدئغئنگ، غوتاردئغئ.

گۆیز گیجه‌سی اوغلئ آق‌بردی آتلئ ائزئندان باریار (اینه اوُل حأضیر بو ماصلاحاتدا قاقاسئ‌نئنگ ائزئنداقئ حاتاردا سسیز اوُتئر). شئیدیپ، ایکی آیا غوُلای روس لاگرینده بوُلان دئقما سردار ینه غاراغومدان چئقیار.

  حأضیر، «آق ژنرالئنگ» لشگری غالا یتیپ گلیأن ماحالئندا اوُل تکه‌لرینگ باش سرکرده‌سی بوُلوپ، اؤنگه چئقدئ. یؤنه ماصلاحاتا اۆیشن یاشولارئنگ بیرنأچه‌سی اوُنگا ائنام اتمه‌یأردیلر. «بامئ‌دا، بؤرمه‌ده ژنرال لوُماکینینگ سربازلارئنا یوُل سالغئ بریپ، سۆیجی سوو تاپئشئپ یؤرن دئقما سردار بیزه باش بوُلجاق بوُلسا، ایشیمیز روُواچلانارمئقا؟!» دیین کریم‌بردی ایشاندئ. قوربان مئرات ایشان بولسا:

— اوُ-تۆکی، تجن‌دیر مارا ایبرن چاپارلارئمئزدانام-آ دره‌ک بوُلمادئ — دییپ، اوُل چایلئ کأسه‌سینه ال یتیردی.

بو ایگنچلی سؤزده اؤزۆنه غئجالات بریلیأندیگینی ماغتئمغولئ حان، البته، آنگدئ. چۆنکی قوربانمئرات ایشانئنگ تورووباشدان پاتئشا غوُشونلارئنا یاراغلئ غارشئلئق  گؤرکزمگینگ دیینلردن بیریدیگینی حان غوُوئ بیلیأدی.

ایشان یئلچئر یۆزۆنه چئقان بگنجینی گیزلأپ بیلمدی، اؤز ایچیندن بوُلسا: «حاوا، حان اغا. آخئرئ منگ دینیمه گلملی بوُرسونگ. هرگیز منگ سؤزۆمدن چئقئجئ بوُلماغئن» دییپ حشلله قاقدئ.

— بیر یاشولئ: چاپارلار، حان آغا، بیرچاق گلیپدیرلر. یؤنه سیزه  گؤرۆنمأگه غوُرقوپ، بوقوشئپ یؤرلر… مارئ‌دان  کؤمگه گلن دؤرت یۆز آتلئ جیگیدم اؤتن آغشام ائزئنا دوُلانئپدئر…

— نأمه؟! — حانئنگ  گؤزی حاناسئندان چئقایئن دیدی.

— اوُ نه‌تۆیسلی گپ بوُلدئ؟

دئقما سردارام اؤنگه اوُمزادئ:

— کیم آیتدئ اوُنئ سانگا؟

— اوغلوم. — اول یاشولئ ینه یره سر ادیپ:

— جیگیتلر اؤز سردارئ‌نئنگ تؤوللاسئنام آلماندئرلار. «اوُروسدا عارئمئز  کؤیه‌نوُق» دییپدیرلر…

— نامارتلار! — دئقما سردار غئلئجئ‌نئنگ ساپئنئ برک غئسئملاپ، غئجئندئ.

— حر حانئنگام اؤز آیرئ بأهبیدی بار! — بارئ باشئنئ بیردن غالدئردئ. دئم-دئرسلئق بوُلدئ. حأضیر دئقما سردار بیر زات آیدار اؤیتدۆلر. امّا اوُندانام صدا چئقمادئ. چۆنکی بو مانئلئ سؤزی آیدان ایل ایچینده تانالیان، سیلانیان، سارپاسئ ساقلانیان باغشی گؤنۆبک‌دی. نوربردی حان پاخئرئنگ یاشلئقدان بیله اؤسن، بیله تیرکشن جان یالئ دوستی‌دئ. اول ینه:

— حان اغا، حالقا سالا سالئنسا، نیچیک بوُرقا؟

قوربانمئرات ایشان حاندان اوُنگۆرتدی: نأمه، گؤنۆبک، آللاتاغالانئنگ امری بیلن کتحودالار نأمأنی اوُنگلاسالار، شوُل بیلن بوُلار- دا. سۆرینگ ائغتئیارئ چوُپاندا بوُلیاندئر. بیزینگم آلادامئز، حودای یوُل برسه، ایل-گۆنۆن آلاداسئ.

— البت-کی، تاغسئر، البت-کی!— دییپ. غوُلایدا حاجا گیدیپ گلن، شوُنونگ اۆچینم حؤرپۆنی حاص بلنت توتیان کریم‌بردی ایشان سلله‌دشینی غوُلداماغا آلنگاسادئ.

امّا آمانگلدی سازاندا  گؤنۆبک لاقامئنئ یؤنه یردن آلماندئ. اوُل «یۆز  گؤرۆپ، غاپئرغا سئریانلاردان» یا-دا بیریندن سؤز آلئپ غالیانلاردان دألدی. حأضیرم اوُل جنگ‌بازلارا یۆره‌گیندأکینی آیتدئ:

— ایلینگ-گۆنۆن آلاداسئنئ ادیأنینگیز غاتئ غوُوئ، ایشان آغالار. — یؤنه من باشغا بیر زات دیجک بوُلیان، تاغسئرلار. تاریخدان مألیم بوُلشئ یالئ، آتا-بابا غان-خون آلغئلئ یاغئلارام یاراشئپ گلیپدیرلر. بیزینگ نأ، اوُرسلاردا خون آلغئمئز بارمئ؟.. اونسونگام، ایشان آغا، انسان غانئنئ دؤکمک انسانا یاراشارمئ؟ آللا اوُنئ اؤز بنده‌لرینه بویوردئمئقا؟ بیردن تانگرئ‌نئنگ غاضابئنا غالایمالئنگ؟

— کیمینگ غانئ دؤکۆلنده-ده، پارخئ یوُق. بیز غالانئ غوُرامالئ!

— برکللا، اوغلوم! کافرئ اؤلدۆرن شهیتدیر—دیشیپ، قوربانمئرات ایشان بیلن کریمبردی ایشان ایکیسی بیله سسلندی.

— آدم پیداسئنئ برمزدن غوُراپ بوُلمازمئقا غالانئ؟

— چۆری تلپکلی حانمأمت آتالئق دیکلدی-ده، دئقما سردارئنگ یۆزۆنه سر اتدی.

— بیرکی سانئ  گؤدک ژنرال گؤونۆمیزه دگدی، رایئمئزئ یئقدئ دییپ، اوُروسئنگ بارئنئ بیر آیاقدان سۆرمه‌سک نأدیأ؟ آق پاتئشانگ دیلنه دۆشۆنیأن ژنرال‌لارام آز دألدیر آخئرئ!

— یوغسا نأمه؟ — دییپ، اوُرازمأممت حانام اونونگ پاراخاتچئلئقلئ مه‌یلینی غوُلدادئ.

گؤنۆبک یئنه:

— من-أ، آداملار، حانمأمت آتالئق بیلن اوُرازمأممت حان ایکیسی‌نینگ پیکرینی ماقول بیلیأن.

— جادئگؤیلیک بیلنمی؟ یا ساز بیلنمی،  گؤنۆبک؟ — دئقما سردارئنگ غاتانگسئ سسینده یانگسئ دویولدئ… سوو سنگریکدن آغدئ، جماغات… ایندی ائلالاشاردان گیچ. ایندی دوشمانا غایتاوول برمه‌گینگ غامئنئ اتملی…

— برکللا، سردار! آفرین! آللا مدد برسین! — دیین قوربانمئرات ایشانئنگ یۆزی حاص-دا یاغتئلدئ.

ماغتئمغولی خان:

—بوُلماسا، ایراندان  کؤمک سوُرالئنگ!

بو گۆنگلچ غوُوۆرا اسردنلیک بیلن دینگ سالیان دئقما سردار غولاغئنئ اۆشرتدی. غالیانا گۆیمنیأن ماتئمغولئ حانئنگ یۆزۆنه سر اتدی:

— حاوا-دا، تۆیس جای ماصلاحات. غوُینئ غوردا تابشئرالئنگ. خئوا حانئندان نأمه  گؤردۆنگ  کؤمک سوُراپ؟  کؤمک برمدن-أ گچن، غایتام داشکنت ژنرالئنئ بیزه غارشئ اؤجۆکدیردی.

—حاق آیدیانگ اینیم — دیین  گؤنۆبک، دئقما سردارا نازارئنئ دیکدی — بو زاتلارئ ادیل اؤنگدن گؤرن یالئ ماغتئمغولئ شاهئر بیزه ماصلاخات ادیپ گیدیپدیر:

بیر بیدوُولت بیلن بیـرگه بوُلینچانگ،    دؤولتلی‌نینگ غاپئسئندا غول بوُلغول!

کریم‌بردی ایشانئنگ گینگلی غاشئ چئتئلدئ. سازاندا دیکیلن نأگیله نازارئنئ ماغتئمغولئ حانا تاراپ اؤوۆردی:

— ایسم اوُندا سن ایرانئ بی‌دؤولت، اوُرسیه‌دم دؤولتلی ساییانگ-دا،  گؤنۆبک؟

— دؤولتلی هم قودراتلئ ساییان، ایشان آقا!

— توُبا دی، تانگرئ‌نئنگ بنده‌سی! سانگا، مگرم شیطان ساپاق بره‌ندیر.

چوُقایئنا یاما سالئپ اوُتوران بیر ییگیت:

— آی، بیز-أ دریانگ اوُ یۆزم بیر، بی یۆزم، ییتیریأن زادئم یوُق. یا شانگئگئرداپ اوُتوران شایلئ گلنیم دول غالار دیین غایغئم یوُق…

— بی_نامئس! بی_غایرات!

— آیال اوغلان-اوشاقلارئ حایال اتمأن غالادان چئقارمالئ. غایراق، غوما آتارمالئ!

— بیله دأل،  کؤشِک! — کریم‌بردی ایشان آلقئمئندا اوُتوران جاهئل‌ئنگ سؤزۆنی آغزئندان آلدئ. — غوُی، زنانلار اؤز ایچیمیزده بوُلسونلار. أرلری‌نینگ مردلیگینی یا ناماردلئغئنئ اؤز  گؤزلری بیلن  گؤرسۆنلر…

— ای، توُبا!

  غارما دوُنونئ یاسغئنجاق آلان حانممّت آتالئق، کریمبردی ایشانئنگ غولاغئنا نأمدیر بیر زات چاووش چاقیان ماغتئمغولئ حانا یۆزلنیپ، اؤنگه اوُمزادئ:

— حان اغا، اوُزالئندا بو گردیشلر، البته، آللا تاراپئندئر ولین، اؤزۆم-أ پلک ترزیسینینگ حایسئ تاراپئ‌نئنگ آغراملاجاغئنا شیندی اوُنگلئ  گؤز یتیریپ بیله‌موُق…

— اوُ حایسئ تره زی اوُل؟

حانمأممت آتالئغا مای بریلمه‌دی. غوربانمئرات ایشان بیلن کریمبردی ایشان ایکیسی، حامالا، اؤنگ دیلله‌شن یالئ. دوغروسئ، حان، بو ایکی ایشانئنگ جئنلارئ‌نئنگ آلئشمایاندئقلارئنئ، بیری-بیرینه آسسئرئنلئق بیلن باداق سالیاندئقلارئنئ بیلیأردی. بو ایکی روحانئ‌نئنگ عٌلمالئق اوغرونداقئ باسداشلئغئ ایله-ده مألیمدی. اوُلار  گؤرر گؤزه سئپایئچئلئقلئ سالاملاشسالارام، اؤز یانلارئندان بیری-بیری‌نینگ چیگ اتینی چه‌یناجاق بوُلیاردئلار. یؤنه حأضیر شو پورصاتدا ولی ایکی باسداشئنگ بأهبیدی بیلشر بوُلارلئ.

کریمبردی ایشان نوُباتئ اکابر بأسدشی قوربانمئرات ایشانه بردی:

—سؤز سیزدن‌دیر تاغسئر.

گرک یرینده آتا چئقئپ، غئلجئنام ایشله‌دیپ بیلیأن قوربانمئرات ایشان کیتوولی حوُرماتئ قابول اتدی.

—اوُ تۆکی اوُ ترزی‌نینگ یوُرغئدئ آنگسات حان آقا. بیرکی گۆنلیکده بیزه بۆزمؤیین‌دن تأچقلئ صوُپئ گلدی. اوُل انگلیس کاپیتانئ “دوُنوُوان” بیلن صؤحبتدش بوُلوپدئر.

—«کاپیتان، اوُرسیته غوُل برسه‌نگیز اربت اوتولارسئنگئز، سوُنگقئ پوشمان پئیدا اتمز» دیپدیر، اؤزم حان آقا بیزینگ غالامئزا حوت سنگ اؤز یانئنگا گلجک بوُلوپ اوُل پله‌سنگ اوریانمئش.

قوربانمئرات ایشان کؤپ مانئلئ آردئنجئرادئ. حانئنگ هم اؤزۆنینگ اگنیندأکی ماووت چأکمنِم، حانئنگ گییپ اوُتوران مانگنگالا بالاغام انگلیس آگنتیندن یاقئندا گلن سوُوغادئ‌دئ.

—غاراض ایکی اوُدونگ اوُرتاسئندا غالدئق-دا.

مأره‌کأنگ یوُقار چتینده آرقاسئنئ توتا بریپ، چوُقای باغئ ایشیپ اوُتوران کیچیجیک آدام— گجن غئرئق دیلوار حم دۆنیأدن حاربارداردئ. اول دیللندی:

—آ حوُو جماغات! بیزینگ اشیدیشیمیز چئن بوُلسا اوُ تۆکی اوُرسا گؤکدپه گرک دألمیش، اوُل گۆندوغارا باقان یوُل برسه‌نگیز بیزه بس، بیز بیر گچیپ باریان یوُلاغچئ—دینمیش. اگر کی شئیله بوُلسا یوُل بره‌لینگ، گچسین گیتسینلر.

  بیریکی یرده گۆلکی اشدیلدی. دئقما سردارام یئلغئردئ.— نأتدینگ-آیت مونئ گیجن؟ آخالدان اؤزه یر نأمه تۆرکمنینگکی دألمی؟

—آی، من سردار آقا، «حوُوول بلا، اۆستۆمئزدن سوُوول بلا» اتجک بوُلیان، اؤزۆم-آ تۆپنگ توتوپ بیله‌موُق، تۆپنگ توتماغام ایسلأموُق. من سانگا دوغرئ حابارئ آیدایئن سردار! دینی غایرئ بوُلسا-دا اوُرس دیه‌نینگ چاقئم چاق بوُلسا بیحال ملت دألمیشین. شاغاداملئ آشنام آیتدئ، ائنانئنگ- اوُرس غارئپ-غاسارا  کؤمک ادیأمیش.

—غوُوسئ سن سم بوُل— دیین قوربانمئرات ایشانئنگ سسی ساندئرادئ. یؤنه گیجن غئرئق تاغسئردان بیرجیگم ایمِنمدی.

—نأمه سیز بئیله ایشان آقا، غانا سوسان یالئ؟ کۆللی تۆرکمن ایلی اوُرسا رایات بوُلالئنگ دیین مه‌ییلده، آلا-بؤله بیزینگ غالامئز سایلانایمالئمئ؟

گیجن غئرئغئنگ غاپدالئندا اوُتوران گؤک دوُنلئ بیری یریندن توردئ:

—اؤز جانئنئ غائغئرئپ، واطاندان ال گؤته‌رِنه انه سۆیدی حارام بوُلسون دیین ایشان:

 — شو غئلئجئنگ یۆزۆنه یازئلان حاطئ  گؤریأنگیزمی؟ — اوُل غئلئجئ ایکی الی بیلن دابارالئ غالدئردئ: — «زن طالاق» یازئلغئ! دۆشۆنیأنگیزمی؟ کیم شو غئلئجئ ایشله‌دیپ بیلمسه، «زنانئ تالاق» یازئلغئ.

شو سارغئت غالانئنگ أحلی غئلئجئنا یازئلغئ.

— داغئ بیر سؤزم دیمه‌دی-ده، توروشئ یالئ لامپا اوُتوردئ.

— راس آیدیانگ.

— تۆرکمن هیچ حاچان کسِکی‌نینگ شاسئنا یا خانئنا بیل بۆکن دألدیر!

— برکللا، جیگیتلر! — دییپ، دئزماچلارا غئلاو بریأن کریم‌بردی ایشانئنگ اؤزۆندن گؤونی حوُش بوُلدئ.

— بیز تارحان! اؤز غالامئز اؤزۆمیزه بس!

— آ-حوُو، جماعات! — دییپ، غئغئران حانمأممت آتالئق یئنه-ده اوُتورئپ بیلمِدی.

— آغزئنگ آیدیانئنئ غولاغئنگ اشیدیأمی؟ گؤک‌دپه غالانئ غوُرادئغئنگ تۆرکمن اۆلکه‌سینی حالاص اتدیگینگ دأل آخبتین!

— اؤز آرابانگئ تیگیرله! اؤز گۆنۆنگه یان!..

   دئزماچلارئنگ غانئ غئزدئغئچا، قورابامئرات ایشانئنگام  که‌یپی گلدی. کؤپچۆلیگی اؤز سؤزۆنه غولاق آسدئرئپ بیلندیگی باراداقئ گدمسی دۆیغئ اوُنگا غئلاو بردی. شؤهرات‌پاراز ایشانئنگ غوشئ اۆچدئ. دوغروسئ، اوُل حأضیر غانلئ چاقناشئقدان اؤزۆنه نأمه نِپ گلجکدیگی بارادا، عمومان، بو اورشونگ کیمه، نأمه اۆچین گره‌کلی‌دیگی بارادا-دا اوُیلانئپ دورمادئ. اوُنئ اؤز سِپیأن توُخۆمئ‌نئنگ سوودان غانان شینه/ جوانه یالئ گؤگریأندیگی قاناغاتلاندئردئ. اوُل اؤز یانئندان تامدئر ایندی مازالئ غئزدئ، چؤره‌ک یاپئ‌برمک پورصاتئ گلیپ یتدی دیین نتیجه چئقاردئ. ماغتئمغولئ حانا یۆزله‌نیپ:

— حان آقا، ایندی ماصلاحاتئ جملأیسنگ نأدیوُ؟ ملت‌ینگ مه‌یلین-أ گؤردۆک — دییپ، ایشان آلنگاسادئ.

 بیزم کأن زادئ  گؤردۆک، ایشان آقا— دیین  گؤنۆبک یئنه اوُنونگ غاپدالئندان چئقدئ

— غوم دا غانا بولاشئپ یاتان تلپه‌کدیر شئرداغام کأن گؤردۆک، حیحات، جنگ‌ده یکجه-ده غانلئ سلله  گؤرمه‌دیک…

  حان آقا دأل-ده، دئقما سردار آردئنئپ، یریندن توردئ. غاپدالئندان آسئلان غئینئ غوُتازلئ غئلئچ أدیگینه دگیپ، ایکی یانا ائراندئ. ساغ الینی غوشاغئنا غئسدئرئلان ساپانچانئنگ غونداغوُنا یتیردی.

   مأرکأ سوو سه‌پیلن یالئ بوُلدئ.

    —  گؤنۆبک! بس ادینگ! ایل-گۆن سنی سیلایار. سه‌نینگم دیندن یا ایلدن چئقئپ یؤرن ائقماندا دألدیگینگی بارئمئز بیلیأس… حأضیر… — دئقما سردار ساغ الینی غالدئردئ، آسسئرئنلئق بیلن ائزا چکیلن  گؤنۆبک سازاندا سردارئنگ نأمه دیجگینه غاراشمان، یاسئ ینگسه‌سینی تۆنگنگردیپ مأره‌گه‌دن سایلاندئ. شوُل ماحال آنگئردان بیر توُپار آتلئ جیگیت یتیپ گلدی.

دئقما سردار — آداملار! ایشان آقا غولاق سالئنگ!

 قوربانمئرات ایشان، ماغتئمغولئ حان بیلن دئقما سردارئنگ آراسئندا دوران یریندن اؤنگه سایلاندئ. اوُنونگ ضارپلئ سسی آیاق اۆستۆنده دوران آغئر مأره‌کأنینگ دپه‌سینده یانگلاندئ. ایشان موقاددس توُپراغئ کاپئرلاردان غوُراماغا چاغئریان ایلکینجی سؤزلریندن باشلاپ، غالالئ‌لارئنگ غانئنئ غئزدئرماغا چالئشدئ. آخئردا-دا غزوات‌ا چاقئلئغئنئ آق پاتا بریپ سوُنگلادئ:

— آللا سئغئنئنگ، آللانئنگ بنده‌لری! آللا بیزینگ تاراپئندادئر! آللا تاغالانئنگ قودراتلئ امری بیلن ماغتئمغولئ حانئنگ و یئنه‌کی دئقما سردارئنگ پنالئ پرمانئنئ ائغلان ادیأن: «اللا آمانادئمئزئ آلئنچا، غالانئ غوُرالئنگ! کاپئرئنگ الیندن اؤلن شهیتدیر. آللا سیزه مدد برسین، گرچکلر! اوُمئن!

— اوُمئن!

— اوُمئن!

— اوُمئن!

    سؤوش قاسامئ حؤکمۆنده مۆنگلرچه آدام تاراپئندان ائزلئ-ائزئنا غایتالانان بو سؤزۆنگ غٌل-غٌلاسئ غالانئ سارسدئردئ.

   غالا، غوُرجالان آرئ که‌تگینه دؤندی.

  باشئ بلالئ غالانئنگ گۆنباتارئندا بوُلسا بو ماحاللار پاتئشا غوُشونئ‌ قالا طاراپ ایلرله‌یأردی…

 

تکستی روس کریل حاطئندان عاراپ حاطئنا گچیرن:

آرنه گلی

تورکمنی اؤورنیش مرکزی

5-نجی ژانویه 2023-نجی یئل.

تکست غئیسغالدئلئپ آلئندی. اونونگ دولی گؤرنوشینی آشاقدا پی دی اف فایل دان اوقاپ بیلرسینگیز.

GÖKDEPE MASLAHATY

[1]  Ata Atajan. Teke gyzy Tatýana. Aşgabata. “Türkmenistan” 1987  S. (s. 52­­­—68)